Por que facer unha recensión dun clásico moderno?
Chamarlle a O xen egoísta de Richard Dawkins un éxito é unha subestimación mesmamente cómica. É un libro que conta con incontables edicións, foi traducido a numerosos idiomas, xerou unha avalancha de recensións profesionais e afeccionadas, provocou debates e controversias duradeiras, e inspirou desde entradas da Wikipedia ata vídeos explicativos en YouTube —incluíndo unha lista de reprodución animada que resume cada un dos seus 13 capítulos. Con tanta literatura crítica xa dispoñible, é razoable preguntarse: por que engadir unha recensión máis?
Teño dúas respostas —como cumpre ao libro en cuestión, unha egoísta e outra altruísta.
A razón egoísta é que escribo recensións principalmente para min mesmo, como un tipo de aide-mémoire. A memoria humana é notoriamente inconstante, e o acto de facer unha recensión obrígame a destilar o que aprendín, o que me pareceu valioso (ou non), e o que paga a pena revisitar. Cando unha versión futura de min mesmo se pregunte qué lembra de O xen egoísta —e se merece ou non unha relectura— poderá acudir ás impresións do seu eu máis novo (e seguramente tamén máis parvo). É unha especie de CPU externa, e bromas aparte, unha cuxos xuízos probablemente aínda entenderá, e quizais mesmo compartirá.
A razón altruísta é que as recensións poden ser útiles para outros —sobre todo para aqueles con gustos, valores ou curiosidade intelectual semellantes— que están a decidir se un libro merece o seu tempo.
Con isto en mente, esta recensión non se deterá nos contidos detallados do libro, que son doadamente accesibles noutros lugares. No seu lugar, comezarei cun breve resumo das súas ideas centrais, seguido dunha análise máis subxectiva do que atopei interesante, valioso ou sorprendente en O xen egoísta.
En poucas palabras
O xen egoísta presenta unha visión da evolución centrada nos xens. En vez de considerar que a selección natural actúa principalmente sobre os organismos ou as especies, Dawkins sostén que opera a nivel dos xens, os cales usan os organismos como “máquinas de supervivencia” para propagarse. Os xens que se replican mellor tenden a aumentar a súa frecuencia co paso das xeracións, non porque beneficien ao grupo ou á especie, senón porque superan aos xens rivais. Esta perspectiva axuda a explicar non só condutas obvias como a supervivencia e a reprodución, senón tamén fenómenos aparentemente paradoxais como o altruísmo. Por exemplo, a selección de parentes mostra como certos xens poden promover condutas altruistas se benefician a parentes próximos que probablemente compartan eses mesmos xens.
Ao longo do libro, Dawkins enfatiza que chamar “egoístas” aos xens é unha metáfora: non significa que teñan intencións, senón que os seus efectos pódense modelar como se buscasen replicarse. Explora conceptos como replicadores e vehículos, os memes como análogos culturais dos xens, e as estratexias evolutivamente estables (ESS) no contexto da teoría de xogos. Cara ao final, Dawkins aborda o comportamento e a moralidade humanas, recoñecendo que, aínda que estamos moldeados por xens egoístas, non estamos obrigados a obedecelos. Pola contra, a través da reflexión consciente e a cultura, os humanos poden rebelarse contra a súa programación xenética e escoller valores que trascenden os imperativos puramente evolutivos.
Pensamentos egoístas
Este é o segundo libro que leo de Richard Dawkins —o primeiro foi The Greatest Show on Earth, que collín hai máis dunha década. Non adoito ler moita bioloxía —nin divulgativa nin técnica— e os meus intereses científicos inclínanse máis cara ás matemáticas (obviamente!) e os recunchos máis inútiles e abstractos da física. Aínda así, penso que calquera persoa culta debería ter unha comprensión básica de todo o coñecemento científico. E ademais, Dawkins é un autor agudo e entretido, o que sen dúbida axuda.
Non me era totalmente descoñecida a tese central de O xen egoísta: como profesor de inglés para adultos, cheguei a preparar un par de actividades de comprensión oral con vídeos de Dawkins (e a lectura anterior foi grazas á biblioteca da escola). Mesmo así, sorprendeume o autoevidente e pouco polémico que soaba o seu argumento. Sospeito que isto se debe a que xa comparto moitas das premisas de base de Dawkins —e a que absorvín moitas desas ideas, memeticamente falando, de libros e pensadores inspirados por ou próximos a O xen egoísta. Algunhas desas crenzas inclúen:
Que o mundo natural, incluíndo a vida e a mente, pode explicarse sen recorrer a forzas sobrenaturais.
Que a ciencia ofrece unha lente poderosamente única para comprendernos a nós mesmos e ao mundo.
Que a verdade importa máis ca o consolo, e que debemos seguir as evidencias onde nos leven, mesmo se o resultado é a desilusión.
Que os seres humanos non somos o centro do universo, senón un produto continxente de procesos evolutivos cegos.
Que a razón, o escepticismo e a claridade de pensamento son virtudes intelectuais que debemos cultivar e defender.
Que a cultura, como a bioloxía, evoluciona —ás veces de xeito irracional— e pode ser estudada e criticada do mesmo xeito.
Que é posible —e desexable— que os humanos transcendan a súa programación biolóxica mediante a reflexión, a cultura e a deliberación.
O libro resultou bastante polémico no momento da súa publicación. Dawkins atribúe boa parte da reacción negativa a unha mala interpretación do título, así como ás ansiedades sociais e intelectuais que adoitan aparecer sempre que a teoría evolutiva se aplica ao comportamento humano e ás diferenzas entre persoas. Estas ansiedades non son infundadas —aínda vivimos á sombra do darwinismo social e das súas consecuencias nos séculos XIX e XX— pero claramente tamén poden levarse demasiado lonxe, como no caso do lisenkismo: o rexeitamento soviético da xenética como unha “pseudociencia burguesa e fascista”.
No tocante ao altruísmo, hai unha tensión máis profunda e persistente que remite ás clásicas obxeccións relixiosas ao ateísmo —nomeadamente, a idea de que “se Deus non existe, todo está permitido”. Isto segue a atormentar a moitos humanistas, que, con frecuencia e de xeito incómodo, senten a necesidade de defender a existencia de verdades morais obxectivas nun universo sen deuses. Desde esa perspectiva, as explicacións biolóxicas do altruísmo supoñen un desafío real: ofrecen unha interpretación máis sinxela e parsimoniosa de como puido xurdir o comportamento altruísta, non só nos humanos senón no conxunto da vida —sen necesidade de invocar ningunha orde moral transcendente.
Persoalmente, non teño ningún problema con esta visión. Como Dawkins, argumentaría que o interese propio —xa sexa a nivel do individuo ou do xen— non presenta ningún problema intrínseco. Ao contrario, proporciona unha base sólida para unha ética racional e auto-interesada, na cal os individuos buscan maximizar o seu propio florecemento e, secundariamente (e de xeito instrumental), o do seu grupo. Esta liña de pensamento, unha vez refinada e formalizada, leva de forma natural cara á tradición contractualista que vai dende Thomas Hobbes ata David Gauthier. Pero mesmo se un considera isto insuficiente ou pouco atractivo, nada impide que os humanos usen a razón e a imaxinación para articular sistemas éticos alternativos máis benévolos —mesmo na ausencia de calquera fundamento moral obxectivo. Os matemáticos aprenderon a convivir coas implicacións desconcertantes da incompletude no século XX; os filósofos e humanistas tamén poden aprender a vivir coa incerteza moral.
