Probablemente escoitáchedes falar algunha vez do sadō, a Cerimonia do Té xaponesa: é unha antiga arte performativa que se desenvolveu no Xapón e que se converteu nun símbolo da súa cultura tradicional e da imaxe popular que dela se ten, ao mesmo nivel que, por exemplo, os samuráis ou as flores de cerdeira. A non ser que vivísedes no Xapón, é probable que nunca participárades nela, ou mesmo que teñades idea do aspecto que ten, e pode que vos custe entender como servir e beber unha cunca de té pode ser un arte do mesmo xeito ca a pintura, a escultura ou (máis próxima ao sadō) o teatro nō. Un pode consultar a páxina de Wikipedia, mais non é de moita axuda para isto. Así que, antes de entrar na reseña dun libro que presenta este arte, compre comezar cunha definición decente:
O sadō (茶道, “o Camiño do Té”) ou chanoyu (茶の湯, “auga quente para o té”) é o arte xaponés de preparar e servir matcha (té verde en po) dun xeito ritualizado e codificado. Enraizado no budismo zen e refinado por mestres coma Sen no Rikyū, combina estética, etiqueta, arquitectura e filosofía nunha práctica meditativa. Non consiste unicamente en beber té, senón en cultivar a harmonía (wa), o respecto (kei), a pureza (sei) e a tranquilidade (jaku) tanto no anfitrión como nos convidados. Co paso do tempo, o sadō converteuse nunha das artes tradicionais máis sofisticadas e densas en simbolismo do Xapón, á altura do teatro nō, a caligrafía ou o ikebana (arranxo floral).
O primeiro libro que podo recomendar para familiarizarse co tema é The Book of Tea (1906) de Okakura Kakuzō. Trátase dun breve ensaio filosófico que presenta a cerimonia do té xaponesa como unha profunda expresión de estética, ética e espiritualidade. Okakura define o “Teísmo” como unha visión do mundo baseada na sinxeleza, a humildade e a harmonía coa natureza, influída fortemente polo budismo zen e o daoísmo. Contrapón a sutileza oriental e a apreciación da impermanencia ao materialismo e racionalismo occidentais, suxerindo que o ritual calmo de preparar e beber té encarna toda unha filosofía de vida.
En lugar de centrarse nos pasos prácticos da preparación do té, o libro explora temas como a beleza da imperfección (wabi-sabi), o deseño da sala de té, o papel das flores na arte e a elevación espiritual que se pode atopar nos rituais cotiáns. É á vez unha ponte cultural para lectores occidentais e unha defensa romántica da tradición xaponesa nun momento de modernización e occidentalización. A prosa de Okakura é ornamentada, irónica e idealizada, e presenta o té non só como unha bebida, senón como un vehículo para unha vida refinada.
Diría que Okakura é a mellor introdución. Non é un libro para aprender os pasos ou as escolas da cerimonia do té, pero dá unha idea global axeitada. Así que, se a túa curiosidade medra, unha boa continuación é Chado: The Japanese Way of Tea, de Sen Sōshitsu XV. Tamén é un libro breve, pero conta con moitas fotografías en cor e máis detalles técnicos, incluíndo os utensilios empregados na cerimonia e as distintas fases e xestos (estes últimos en fotos en branco e negro). O libro combina contexto histórico e orientación práctica, as orixes e evolución do chado (outro xeito de pronunciar sadō), a estética das estacións, protocolos paso a paso e etiqueta para principiantes. Ao rematalo, terás unha imaxe mental bastante clara do que é o chado e das nocións básicas de como se realiza.
Finalmente, unha boa terceira lectura é An Introduction to Japanese Tea Ritual, de Jennifer L. Anderson. A obra analiza diversos aspectos deste arte e da formación da autora nela, seguindo a tradición da escola Urasenke, que é a máis accesible para non xaponeses. Inclúe información sobre a historia e as orixes do consumo ritual de té, o seu desenvolvemento no Xapón, os distintos elementos empregados no ritual e unha explicación do seu papel e “gramática” (como cada elemento transmite información, por exemplo, na elección dos obxectos para cada reunión de té, o toriawase). A autora estudou Antropoloxía, polo que tamén ofrece reflexións sobre o ritual do té como experiencia relixiosa, en relación co budismo zen, combinando elementos transformadores e convencionais. O libro tamén explica a estrutura da aprendizaxe do té e as súas organizacións (especialmente Urasenke) e presenta un modelo dun sojo-chaji (reunión formal de té ao mediodía). Hai ademais outros detalles e curiosidades espallados ao longo da obra.
A estas alturas, preguntaraste: por que o reseñador está a me falar de todos estes outros libros no canto do de Tanaka Sen’o? Pero hai un motivo: os tres que mencionei son chanzos e puntos de referencia cos que comparar o volume que hoxe nos ocupa.
E entón, como se compara The Tea Ceremony?
Eu diría que, na práctica, é equivalente ao libro de Sen Sōshitsu, ata o punto de que o diagrama de Venn destes dous volumes é case un círculo completo. Ámbolos dous son moi boas introducións para quen teña cando menos unha familiaridade mínima coa estética básica deste arte; ambos son coloridos e ilustran obxectos e procedementos con gran detalle. Ambos teñen un número similar de páxinas. Se a memoria non me falla, penso que o de Tanaka contén lixeiramente máis información, pero son realmente intercambiables para ocupar o segundo chanzo dos tres niveis que describín. A principal diferenza, quizaves, está no contexto: Sen Sōshitsu era o cabeza da escola Urasenke de chado, polo que o seu libro reflicte a visión canónica da súa escola; Tanaka Sen’o foi o fundador da Dai Nihon Chado Gakkai, unha organización que patrocinaba o estudo e práctica da Cerimonia do Té pero que desconfiaba do sistema iemoto de aprendizaxe (do que Sen Sōshitsu e a súa escola son un exemplo senlleiro), no que unha arte tradicional se converte no patrimonio hereditario dunha familia cunha estrutura xerárquica e baixo a autoridade suprema do iemoto, que herdou as tradicións secretas da escola.
Volvendo ao libro:
The Tea Ceremony está dividido en tres partes. A primeira repasa a historia do consumo de té e da cerimonia que xurdiu no Xapón, cunha visión xeral dos mestres máis importantes e dos seus estilos. A segunda está dedicada á estética desta práctica cultural, aos seus principios wabi, ás conexións co budismo zen e aos edificios e xardíns nos que se desenvolve. A terceira e última parte céntrase nos temae, é dicir, o conxunto de obxectos e prácticas empregados nas distintas fases e variacións do ritual performativo de beber té. Debido á gran variedade, só obtemos unha visión relativamente detallada da preparación do té lixeiro (usucha), o té espeso (koicha) e da etiqueta xeral que se agarda dos convidados.
O libro remata cunha conclusión que insiste no valor da Cerimonia do Té hoxe en día como antídoto contra unha sociedade excesivamente materialista e apresurada, e cunha serie de apéndices con termos do té, unha cronoloxía, diagramas de diferentes estilos de utensilios e información sobre algunhas cabanas de té famosas.
Conclusión
O libro é francamente excelente e unha boa introdución ao tema (mellor aínda se o usas, como dixen, como segunda lectura sobre o sadō). Subxectivamente, estiven tentado de darlle unha puntuación máis baixa (3,5 ou 4 estrelas de 5; doulle 5 ao final) porque non me achegou nada que non soubese xa, pero isto non é un defecto intrínseco da obra —simplemente, xa lin moito sobre a cerimonia do té e mesmo asistín a unhas cantas clases. Este verán atopeime na biblioteca pública de Shimonoseki e o de Tanaka era un dos poucos libros en inglés dispoñibles, así que decidín darlle unha oportunidade. Se ti fas o mesmo, dubido que fiques decepcionado.
Obviamente, o libro non está traducido ao español ou ao galego, nen ningún outro que coñeza sobre a Cerimonia do Té. O máis aproximado é unha tradución portuguesa do libro do Horst Hammitzsch O Zen na Arte da Cerimônia do Chá.
