Hai moitos anos, sendo aínda adolescente, lin tódalas traxedias gregas que se conservan nun volume único en tradución ao español que se agocha nos anaqueis da biblioteca pública de Serra de Outes. Máis recentemente comecei a mercar as edicións bilingües da Loeb Classical Library e xa lin algunhas delas (todo Esquilo, por exemplo). Neste caso, escollín a tradución de 1984 de Robert Fagles (anque xa conto con todo Sófocles en formato Loeb) porque a tiña en formato dixital, incluía as tres pezas tebanas (Antígona, Edipo Rei e Edipo en Colono) que estaban a ser lidas e comentadas no podcast Ascend, the Great Books que escoito e porque era a tradución que alí recomendaban.
Estas obras constitúen, sen dúbida, o corazón da traxedia clásica grega (Aristóteles consideraba Edipo Rei como o cumio de toda a arte traxédica). Unha reseña que trate o seu argumento ou a súa importancia estilística parece innecesaria: son clásicos lidos durante centos de anos, e toda a información sobre eles está facilmente dispoñible ao alcance da man, así que nestas breves liñas limitareime a comentar algúns aspectos desta edición e a relevancia da traxedia sofoclea na actualidade.
Esta edición vén cunha moi boa introdución a cargo de Bernard Knox. Nela, sitúa as traxedias de Sófocles no rico contexto cultural e político da Atenas do século V a.C., unha democracia no seu apoxeo intelectual mais atormentada pola guerra e a inestabilidade cívica. Sinala que, aínda que estas obras beben do mito, abordan preocupacións contemporáneas urxentes, especialmente a tensión entre a conciencia individual e a autoridade do Estado, entre a axencia humana e a vontade divina. Antígona dramatiza o conflito entre o deber familiar e o deber cívico, por exemplo, mentres que Edipo Rei explora a devastadora busca do autocoñecemento e os límites da comprensión humana. Knox tamén subliña o uso da ironía tráxica por parte de Sófocles, a estrutura compacta das súas obras e o papel do coro como ponte entre os actores e o público, elementos todos que intensifican o impacto emocional e filosófico das pezas.
Knox argumenta que, aínda que as tres pezas tebanas adoitan lerse na orde mítica, a súa orde real de composición —Antígona, Edipo Rei, Edipo en Colono— reflicte a evolución da visión traxédica de Sófocles. Advirte tamén contra a lectura destas obras como unha triloxía unitaria, sinalando as mudanzas na caracterización de figuras recorrentes como Creonte. A introdución remata cunha reflexión sobre o poder duradeiro destas traxedias, especialmente á luz da tiranía política e a resistencia no século XX. Knox ve nos heroes tráxicos de Sófocles unha seriedade moral intemporal e unha integridade inflexíbel que resoan co público de todas as épocas, facendo que estas obras antigas resulten fondamente relevantes para lectores e espectadores actuais.
O texto está ilustrado con imaxes —na súa maioría pezas de arte micénica (selos, cerámica, xoias)— que evocan o período no que, miticamente, tiveron lugar estas historias. No que respecta á linguaxe da tradución, Fagles resulta moi agradable de ler: é moderno, fluído e cun dominio elegante da linguaxe e do lirismo que probablemente lle fai xustiza ao grego orixinal. É difícil traducir un clásico e facer que soe como literatura viva, mais creo que o autor fai aquí un bo traballo. O libro tamén inclúe numerosas notas (de Knox) que non consultei, pero que serán moi útiles para o lector común que non estea moi familiarizado coa lenda, a arte ou os costumes gregos.
En conxunto, esta edición é unha excelente porta de entrada a Sófocles tanto para quen se achegue por vez primeira coma para quen regrese ás obras con máis bagaxe. A tradución, como dixen, é accesible e literaria, o material complementario é reflexivo e informativo, e a profundidade temática das obras mantense intacta co paso do tempo (cando menos para quen, como eu, continúa baixo o feitizo dos clásicos e da idea da “Gran Conversa” cos mestres e as obras do pasado). Para min, xa sexan lidas como alegoría política, exploración psicolóxica ou meditación intemporal sobre os límites e deberes humanos, estas traxedias seguen a falar con forza. Para quen queira comprender as raíces do teatro occidental, ou as preguntas perennes sobre o destino, a liberdade e a obriga moral, este volume paga moito a pena.
Unha nota sobre versións en galego e español: as tres pezas están dispoñibles na segunda língua: Tragedias: Áyax, Las Traquinias, Antígona, Edipo Rey, Electra, Filoctetes, Edipo en Colono, Tradución e notas de A. Alamillo Sanz. Introdución de J. S. Lasso de la Vega. Rev.: C. García Gual. Editorial Gredos. Madrid, 2021 (1ª edición, 4ª reimpresión). ISBN 978-84-249-0099-1. En galego hai dúas pezas distintas (Áiax, Electra) traducidas por José Francisco Calaza e que constitúen o número 22 da colección Clásicos en Galego editada por Galaxia e a Xunta de Galicia. Das tres traxedias tebanas só me consta tradución de Antígona, de Felipe de Marzoa (publicada en 1973 en Castrelos) e unha de Edipo Rei de María Fe González Fernández (1999, Clásicos Xuntanza).
Como aprendín a deixar de preocuparme e a ler aos utilitaristas
Fai moito tempo, nunha galaxia moi, moi lonxana, o escritor deste blog estudaba BUP e COU nun instituto. Unha das moitas cousas que descubrín daquela é que me gustaba bastante a filosofía, mais nunca chegamos a afondar moito nela, especialmente en ética (había unha materia con ese nome, pero estaba reservada para o alumnado cuxos pais non querían que os seus fillos estudasen relixión católica). Na universidade, cursei un par de materias —unha sobre pensamento medieval, outra sobre filosofía anglosaxona— pero ámbalas dúas foron moi curtas e de foco moi limitado. Pola miña conta lin algúns libros, pero ningún de ética ou moralidade. Esta fenda no meu coñecemento viuse agravada pola miña longa adesión ao comunismo, que durou desde a adolescencia ata ben entrada a trintena. A postura moral subxacente (implícita nos textos fundacionais e explícita na práctica histórica) do Marxismo considera que a ética non é máis ca unha pantalla ideolóxica ao servizo dos intereses de clase, e que os fins (liberar a humanidade da opresión) xustifican calquera medio, incluíndo o asasinato en masa e o terror.
Cando por fin me liberei do meu soño dogmático, balanceeime como un péndulo cara ao extremo oposto, desenvolvendo fortes inclinacións deontolóxicas e visións ríxidas (que sigo mantendo subxectivamente) sobre a dignidade humana, os dereitos e a liberdade como cousas inviolables, así como un profundo desprezo visceral por calquera argumento do tipo “os fins xustifican os medios”. Tamén teño unha devoción case relixiosa pola pescuda da verdade como un absoluto que debe ser cultivado inflexiblemente. Así que, cando finalmente comecei a ler e pensar seriamente sobre ética, hai uns tres anos, as miñas predisposicións facíanme pouco receptivo cara a tradición anglosaxona do Utilitarismo, dado que o pouco que me chegaba dos contidos desta escola ética en resumos e polémicas parecíame amoral, as súas conclusións contraintuitivas, e a súa dependencia de experimentos mentais estraños desacougante. Con todo, o meu interese crecente e o contacto co Altruísmo Efectivo obrigáronme a darlle unha oportunidade intelectual seria (un podería queixarse, quizaves, de que lle adiquei demasiada atención: antes de ler este libro, xa lín a varios dos seus pensadores principais: Singer, Mill, MacAskill, Ord e o curso introdutorio de AE (mentras que aínda non topei tempo para ler as reflexións éticas de Kant ou Aristóteles).
Este camiño de investigación ética transformou algúns dos meus puntos de vista . Aínda me parecen desagradables e quizaves erróneas as ideas principais das teorías consecuencialistas (o Utilitarismo cae dentro desta familia), pero xa agora teño unha visión máis completa e correcta do que propoñen, das súas ventaxas e desventaxas. E o libro que comento hoxe xogou un papel importante nesta mudanza.
O libro
An Introduction to Utilitarianism: From Theory to Practice é un volume máis ben curto (uns 225 páxinas de lectura) de Richard Yetter Chappell, Darius Meissner e William MacAskill. Pódese ler de balde en liña, pero eu prefiro as copias física porque a filosofía require moita reflexión, e non atopo as pantallas de ordenador axeitadas para unha lectura atenta. O libro pretende ofrecer unha visión máis matizada e detallada do utilitarismo ca a que adoitan dar os cursos universitarios introdutorios de ética, cun foco forte nas aplicacións prácticas e na resposta aos argumentos máis comúns contra o utilitarismo. A primeira parte (capítulos 1 a 8, Utilitarianism Explained) trata o primeiro, a segunda parte (capítulos 9 a 18, Objections and Responses) o segundo, e as aplicacións prácticas aparecen ao longo de todo o libro, aínda que de forma máis clara nos capítulos 6 e 7. Hai tamén unha conclusión que recolle todo (e moitos capítulos inclúen un resumo moi útil), así como unhas notas de estudo sobre o libro “Famine, Affluence and Morality” de Peter Singer ao final.
O que me gustou
O primeiro que cómpre destacar é que este libro sería un manual excelente para a materia. Está moi ben escrito, sen moita retórica inútil, aclara a terminoloxía técnica cando é preciso e consiste en capítulos curtos e doados de ler. O único que podería faltar para a súa aplicación didáctica son exercicios para cada tema.
Tamén ofrece unha visión realmente matizada das distintas variantes da ética consecuencialista, explicando os principios comúns e as diverxencias. Refuta con eficacia moitos dos argumentos máis simplistas contra o consecuencialismo, sen caer en caricaturas nin facer ver que a ética é algo sinxelo con solucións triviais. Eu diría que é difícil ler este libro e seguir dubidando da honestidade intelectual dos seus autores. Unha das ideas máis iluminadoras é a distinción entre o utilitarismo como criterio de avaliación moral fronte ao seu uso como procedemento de decisión práctica.
Tamén me gustou moito a forma en que se presentan os argumentos nos capítulos de Obxeccións e Respostas. Os autores ofrecen un “menú” de respostas: un pode aceptar que a obxección e a intuición da que nace teñen certa validez (e tentar incorporalas dentro do marco utilitarista) ou rexeitalas, o que adoita facerse a través dun enfoque tripartito: intentar desmontar a intuición, mostrar que as teorías rivais non dan mellores solucións ou simplemente “morder a bala”, é dicir, aceptar que en casos estremos e estraños o utilitarismo pode ofrecer respostas moi contraintuitivas e desagradables, pero que poderían ser correctas —por desgraza, non está nas nosas mans escoller ou reducir a rareza do mundo en que vivimos.
O que non me gustou
Unha cousa que agardaba e que botei en falta foi unha xustificación de por qué deberiamos aceptar os axiomas utilitaristas dende o comezo. Os autores presentan certas intuicións como se fosen evidentes (non podes fiarte das intuicións morais, temos un mal historial con elas…), que a min non mo parecen, e que ademais asumen implicitamente o realismo moral como dado (algo que eu non comparto; de feito, para min o que parece obvio é o antirrealismo moral). Non creo que isto sexa culpa do libro: seguramente necesito abordar algún tratado grande de metaética, pero isto crea un problema na lectura: teño a sensación de que os autores demostran unha boa coherencia lóxica, dadas as súas premisas, pero eu simplemente non comparto moitas delas.
O capítulo 5, sobre ética da poboación, é bastante denso (creo que é culpa do tema, non dos autores) e, de novo, resulta difícil atoparlle sentido se non estás xa asumindo un marco consecuencialista. Isto aplícase a moitos dos capítulos de obxeccións: tratan sobre como xestionar as críticas partindo de que xa es utilitarista/consecuencialista.
Podería seguir facendo algunhas críticas máis puntuais, como certos contraargumentos que non me convenceron, pero isto é o esperable nun libro sobre moral. Como din os autores, a ética é difícil e nada trivial, así que os desacordos non son un defecto, senón unha característica. Unha vez máis: non escollemos a rareza do mundo, nin a dificultade de comprender certos aspectos del. E, se queres ver as miñas notas máis específicas, irei publicándoas por capítulos na miña bitácora en inglés.
Conclusión
Este libro non me convenceu nin me transformou nun utilitarista, pero fixo algo máis importante: fíxome pensar, e fíxome tomar en serio o utilitarismo, non como unha caricatura de frialdade moral ou fanatismo matemático, senón como un intento sincero e reflexivo de abordar a complexidade da vida ética. Aínda non acepto as premisas, pero agora recoñezo a coherencia interna e a ambición moral do sistema. Para quen, coma min, tende a rexeitar instintivamente o lema de “o maior ben para o maior número”, Chappell e compañía ofrecen unha invitación sorprendentemente humana e intelectualmente honesta a reconsiderar a miña postura.
O libro, como dicía ao principio, pode mercarse en formato físico pero tamén está dispoñible online, e conta cunha tradución ao español, que se pode consultar aquí.
Por que facer unha recensión dun clásico moderno?
Chamarlle a O xen egoísta de Richard Dawkins un éxito é unha subestimación mesmamente cómica. É un libro que conta con incontables edicións, foi traducido a numerosos idiomas, xerou unha avalancha de recensións profesionais e afeccionadas, provocou debates e controversias duradeiras, e inspirou desde entradas da Wikipedia ata vídeos explicativos en YouTube —incluíndo unha lista de reprodución animada que resume cada un dos seus 13 capítulos. Con tanta literatura crítica xa dispoñible, é razoable preguntarse: por que engadir unha recensión máis?
Teño dúas respostas —como cumpre ao libro en cuestión, unha egoísta e outra altruísta.
A razón egoísta é que escribo recensións principalmente para min mesmo, como un tipo de aide-mémoire. A memoria humana é notoriamente inconstante, e o acto de facer unha recensión obrígame a destilar o que aprendín, o que me pareceu valioso (ou non), e o que paga a pena revisitar. Cando unha versión futura de min mesmo se pregunte qué lembra de O xen egoísta —e se merece ou non unha relectura— poderá acudir ás impresións do seu eu máis novo (e seguramente tamén máis parvo). É unha especie de CPU externa, e bromas aparte, unha cuxos xuízos probablemente aínda entenderá, e quizais mesmo compartirá.
A razón altruísta é que as recensións poden ser útiles para outros —sobre todo para aqueles con gustos, valores ou curiosidade intelectual semellantes— que están a decidir se un libro merece o seu tempo.
Con isto en mente, esta recensión non se deterá nos contidos detallados do libro, que son doadamente accesibles noutros lugares. No seu lugar, comezarei cun breve resumo das súas ideas centrais, seguido dunha análise máis subxectiva do que atopei interesante, valioso ou sorprendente en O xen egoísta.
En poucas palabras
O xen egoísta presenta unha visión da evolución centrada nos xens. En vez de considerar que a selección natural actúa principalmente sobre os organismos ou as especies, Dawkins sostén que opera a nivel dos xens, os cales usan os organismos como “máquinas de supervivencia” para propagarse. Os xens que se replican mellor tenden a aumentar a súa frecuencia co paso das xeracións, non porque beneficien ao grupo ou á especie, senón porque superan aos xens rivais. Esta perspectiva axuda a explicar non só condutas obvias como a supervivencia e a reprodución, senón tamén fenómenos aparentemente paradoxais como o altruísmo. Por exemplo, a selección de parentes mostra como certos xens poden promover condutas altruistas se benefician a parentes próximos que probablemente compartan eses mesmos xens.
Ao longo do libro, Dawkins enfatiza que chamar “egoístas” aos xens é unha metáfora: non significa que teñan intencións, senón que os seus efectos pódense modelar como se buscasen replicarse. Explora conceptos como replicadores e vehículos, os memes como análogos culturais dos xens, e as estratexias evolutivamente estables (ESS) no contexto da teoría de xogos. Cara ao final, Dawkins aborda o comportamento e a moralidade humanas, recoñecendo que, aínda que estamos moldeados por xens egoístas, non estamos obrigados a obedecelos. Pola contra, a través da reflexión consciente e a cultura, os humanos poden rebelarse contra a súa programación xenética e escoller valores que trascenden os imperativos puramente evolutivos.
Pensamentos egoístas
Este é o segundo libro que leo de Richard Dawkins —o primeiro foi The Greatest Show on Earth, que collín hai máis dunha década. Non adoito ler moita bioloxía —nin divulgativa nin técnica— e os meus intereses científicos inclínanse máis cara ás matemáticas (obviamente!) e os recunchos máis inútiles e abstractos da física. Aínda así, penso que calquera persoa culta debería ter unha comprensión básica de todo o coñecemento científico. E ademais, Dawkins é un autor agudo e entretido, o que sen dúbida axuda.
Non me era totalmente descoñecida a tese central de O xen egoísta: como profesor de inglés para adultos, cheguei a preparar un par de actividades de comprensión oral con vídeos de Dawkins (e a lectura anterior foi grazas á biblioteca da escola). Mesmo así, sorprendeume o autoevidente e pouco polémico que soaba o seu argumento. Sospeito que isto se debe a que xa comparto moitas das premisas de base de Dawkins —e a que absorvín moitas desas ideas, memeticamente falando, de libros e pensadores inspirados por ou próximos a O xen egoísta. Algunhas desas crenzas inclúen:
Que o mundo natural, incluíndo a vida e a mente, pode explicarse sen recorrer a forzas sobrenaturais.
Que a ciencia ofrece unha lente poderosamente única para comprendernos a nós mesmos e ao mundo.
Que a verdade importa máis ca o consolo, e que debemos seguir as evidencias onde nos leven, mesmo se o resultado é a desilusión.
Que os seres humanos non somos o centro do universo, senón un produto continxente de procesos evolutivos cegos.
Que a razón, o escepticismo e a claridade de pensamento son virtudes intelectuais que debemos cultivar e defender.
Que a cultura, como a bioloxía, evoluciona —ás veces de xeito irracional— e pode ser estudada e criticada do mesmo xeito.
Que é posible —e desexable— que os humanos transcendan a súa programación biolóxica mediante a reflexión, a cultura e a deliberación.
O libro resultou bastante polémico no momento da súa publicación. Dawkins atribúe boa parte da reacción negativa a unha mala interpretación do título, así como ás ansiedades sociais e intelectuais que adoitan aparecer sempre que a teoría evolutiva se aplica ao comportamento humano e ás diferenzas entre persoas. Estas ansiedades non son infundadas —aínda vivimos á sombra do darwinismo social e das súas consecuencias nos séculos XIX e XX— pero claramente tamén poden levarse demasiado lonxe, como no caso do lisenkismo: o rexeitamento soviético da xenética como unha “pseudociencia burguesa e fascista”.
No tocante ao altruísmo, hai unha tensión máis profunda e persistente que remite ás clásicas obxeccións relixiosas ao ateísmo —nomeadamente, a idea de que “se Deus non existe, todo está permitido”. Isto segue a atormentar a moitos humanistas, que, con frecuencia e de xeito incómodo, senten a necesidade de defender a existencia de verdades morais obxectivas nun universo sen deuses. Desde esa perspectiva, as explicacións biolóxicas do altruísmo supoñen un desafío real: ofrecen unha interpretación máis sinxela e parsimoniosa de como puido xurdir o comportamento altruísta, non só nos humanos senón no conxunto da vida —sen necesidade de invocar ningunha orde moral transcendente.
Persoalmente, non teño ningún problema con esta visión. Como Dawkins, argumentaría que o interese propio —xa sexa a nivel do individuo ou do xen— non presenta ningún problema intrínseco. Ao contrario, proporciona unha base sólida para unha ética racional e auto-interesada, na cal os individuos buscan maximizar o seu propio florecemento e, secundariamente (e de xeito instrumental), o do seu grupo. Esta liña de pensamento, unha vez refinada e formalizada, leva de forma natural cara á tradición contractualista que vai dende Thomas Hobbes ata David Gauthier. Pero mesmo se un considera isto insuficiente ou pouco atractivo, nada impide que os humanos usen a razón e a imaxinación para articular sistemas éticos alternativos máis benévolos —mesmo na ausencia de calquera fundamento moral obxectivo. Os matemáticos aprenderon a convivir coas implicacións desconcertantes da incompletude no século XX; os filósofos e humanistas tamén poden aprender a vivir coa incerteza moral.
