quarta-feira, agosto 13, 2025

Reseñas - Tanaka Sen'o, The Tea Ceremony

 Que é o sadō / chanoyu?

Probablemente escoitáchedes falar algunha vez do sadō, a Cerimonia do Té xaponesa: é unha antiga arte performativa que se desenvolveu no Xapón e que se converteu nun símbolo da súa cultura tradicional e da imaxe popular que dela se ten, ao mesmo nivel que, por exemplo, os samuráis ou as flores de cerdeira. A non ser que vivísedes no Xapón, é probable que nunca participárades nela, ou mesmo que teñades idea do aspecto que ten, e pode que vos custe entender como servir e beber unha cunca de té pode ser un arte do mesmo xeito ca a pintura, a escultura ou (máis próxima ao sadō) o teatro nō. Un pode consultar a páxina de Wikipedia, mais non é de moita axuda para isto. Así que, antes de entrar na reseña dun libro que presenta este arte, compre comezar cunha definición decente:

O sadō (茶道, “o Camiño do Té”) ou chanoyu (茶の湯, “auga quente para o té”) é o arte xaponés de preparar e servir matcha (té verde en po) dun xeito ritualizado e codificado. Enraizado no budismo zen e refinado por mestres coma Sen no Rikyū, combina estética, etiqueta, arquitectura e filosofía nunha práctica meditativa. Non consiste unicamente en beber té, senón en cultivar a harmonía (wa), o respecto (kei), a pureza (sei) e a tranquilidade (jaku) tanto no anfitrión como nos convidados. Co paso do tempo, o sadō converteuse nunha das artes tradicionais máis sofisticadas e densas en simbolismo do Xapón, á altura do teatro nō, a caligrafía ou o ikebana (arranxo floral).

O primeiro libro que podo recomendar para familiarizarse co tema é The Book of Tea (1906) de Okakura Kakuzō. Trátase dun breve ensaio filosófico que presenta a cerimonia do té xaponesa como unha profunda expresión de estética, ética e espiritualidade. Okakura define o “Teísmo” como unha visión do mundo baseada na sinxeleza, a humildade e a harmonía coa natureza, influída fortemente polo budismo zen e o daoísmo. Contrapón a sutileza oriental e a apreciación da impermanencia ao materialismo e racionalismo occidentais, suxerindo que o ritual calmo de preparar e beber té encarna toda unha filosofía de vida.

En lugar de centrarse nos pasos prácticos da preparación do té, o libro explora temas como a beleza da imperfección (wabi-sabi), o deseño da sala de té, o papel das flores na arte e a elevación espiritual que se pode atopar nos rituais cotiáns. É á vez unha ponte cultural para lectores occidentais e unha defensa romántica da tradición xaponesa nun momento de modernización e occidentalización. A prosa de Okakura é ornamentada, irónica e idealizada, e presenta o té non só como unha bebida, senón como un vehículo para unha vida refinada.

Diría que Okakura é a mellor introdución. Non é un libro para aprender os pasos ou as escolas da cerimonia do té, pero dá unha idea global axeitada. Así que, se a túa curiosidade medra, unha boa continuación é Chado: The Japanese Way of Tea, de Sen Sōshitsu XV. Tamén é un libro breve, pero conta con moitas fotografías en cor e máis detalles técnicos, incluíndo os utensilios empregados na cerimonia e as distintas fases e xestos (estes últimos en fotos en branco e negro). O libro combina contexto histórico e orientación práctica, as orixes e evolución do chado (outro xeito de pronunciar sadō), a estética das estacións, protocolos paso a paso e etiqueta para principiantes. Ao rematalo, terás unha imaxe mental bastante clara do que é o chado e das nocións básicas de como se realiza.

Finalmente, unha boa terceira lectura é An Introduction to Japanese Tea Ritual, de Jennifer L. Anderson. A obra analiza diversos aspectos deste arte e da formación da autora nela, seguindo a tradición da escola Urasenke, que é a máis accesible para non xaponeses. Inclúe información sobre a historia e as orixes do consumo ritual de té, o seu desenvolvemento no Xapón, os distintos elementos empregados no ritual e unha explicación do seu papel e “gramática” (como cada elemento transmite información, por exemplo, na elección dos obxectos para cada reunión de té, o toriawase). A autora estudou Antropoloxía, polo que tamén ofrece reflexións sobre o ritual do té como experiencia relixiosa, en relación co budismo zen, combinando elementos transformadores e convencionais. O libro tamén explica a estrutura da aprendizaxe do té e as súas organizacións (especialmente Urasenke) e presenta un modelo dun sojo-chaji (reunión formal de té ao mediodía). Hai ademais outros detalles e curiosidades espallados ao longo da obra.

A estas alturas, preguntaraste: por que o reseñador está a me falar de todos estes outros libros no canto do de Tanaka Sen’o? Pero hai un motivo: os tres que mencionei son chanzos e puntos de referencia cos que comparar o volume que hoxe nos ocupa.

E entón, como se compara The Tea Ceremony?

Eu diría que, na práctica, é equivalente ao libro de Sen Sōshitsu, ata o punto de que o diagrama de Venn destes dous volumes é case un círculo completo. Ámbolos dous son moi boas introducións para quen teña cando menos unha familiaridade mínima coa estética básica deste arte; ambos son coloridos e ilustran obxectos e procedementos con gran detalle. Ambos teñen un número similar de páxinas. Se a memoria non me falla, penso que o de Tanaka contén lixeiramente máis información, pero son realmente intercambiables para ocupar o segundo chanzo dos tres niveis que describín. A principal diferenza, quizaves, está no contexto: Sen Sōshitsu era o cabeza da escola Urasenke de chado, polo que o seu libro reflicte a visión canónica da súa escola; Tanaka Sen’o foi o fundador da Dai Nihon Chado Gakkai, unha organización que patrocinaba o estudo e práctica da Cerimonia do Té pero que desconfiaba do sistema iemoto de aprendizaxe (do que Sen Sōshitsu e a súa escola son un exemplo senlleiro), no que unha arte tradicional se converte no patrimonio hereditario dunha familia cunha estrutura xerárquica e baixo a autoridade suprema do iemoto, que herdou as tradicións secretas da escola.

Volvendo ao libro:

The Tea Ceremony está dividido en tres partes. A primeira repasa a historia do consumo de té e da cerimonia que xurdiu no Xapón, cunha visión xeral dos mestres máis importantes e dos seus estilos. A segunda está dedicada á estética desta práctica cultural, aos seus principios wabi, ás conexións co budismo zen e aos edificios e xardíns nos que se desenvolve. A terceira e última parte céntrase nos temae, é dicir, o conxunto de obxectos e prácticas empregados nas distintas fases e variacións do ritual performativo de beber té. Debido á gran variedade, só obtemos unha visión relativamente detallada da preparación do té lixeiro (usucha), o té espeso (koicha) e da etiqueta xeral que se agarda dos convidados.

O libro remata cunha conclusión que insiste no valor da Cerimonia do Té hoxe en día como antídoto contra unha sociedade excesivamente materialista e apresurada, e cunha serie de apéndices con termos do té, unha cronoloxía, diagramas de diferentes estilos de utensilios e información sobre algunhas cabanas de té famosas.

Conclusión

O libro é francamente excelente e unha boa introdución ao tema (mellor aínda se o usas, como dixen, como segunda lectura sobre o sadō). Subxectivamente, estiven tentado de darlle unha puntuación máis baixa (3,5 ou 4 estrelas de 5; doulle 5 ao final) porque non me achegou nada que non soubese xa, pero isto non é un defecto intrínseco da obra —simplemente, xa lin moito sobre a cerimonia do té e mesmo asistín a unhas cantas clases. Este verán atopeime na biblioteca pública de Shimonoseki e o de Tanaka era un dos poucos libros en inglés dispoñibles, así que decidín darlle unha oportunidade. Se ti fas o mesmo, dubido que fiques decepcionado.

Obviamente, o libro non está traducido ao español ou ao galego, nen ningún outro que coñeza sobre a Cerimonia do Té. O máis aproximado é unha tradución portuguesa do libro do Horst Hammitzsch O Zen na Arte da Cerimônia do Chá.

sábado, agosto 02, 2025

quinta-feira, julho 31, 2025

Libros do Mes

The Three Theban Plays de Sofocles / Robert Fagles (tr.) [E

The Art of Happiness de Epicuro [E

Why Machines Learn de Anil Ananthaswamy 

Japanese Pottery Guide: Hagi Earthenware de Yasuyuki Isizaki 

The Scarlet Woman of Wall Street de John Steele Gordon [E

Slouching Towards Utopia de J. Bradford deLong 

*The Blank Slate de Steven Pinker [E

*Purgatorio de Dante Alighieri 

*Urasenke Tea Procedure Guidebook I de Sōshitsu Sen XVI

segunda-feira, julho 14, 2025

Reseñas - Sófocles, Three Theban Plays

Hai moitos anos, sendo aínda adolescente, lin tódalas traxedias gregas que se conservan nun volume único en tradución ao español que se agocha nos anaqueis da biblioteca pública de Serra de Outes. Máis recentemente comecei a mercar as edicións bilingües da Loeb Classical Library e xa lin algunhas delas (todo Esquilo, por exemplo). Neste caso, escollín a tradución de 1984 de Robert Fagles (anque xa conto con todo Sófocles en formato Loeb) porque a tiña en formato dixital, incluía as tres pezas tebanas (Antígona, Edipo Rei e Edipo en Colono) que estaban a ser lidas e comentadas no podcast Ascend, the Great Books que escoito e porque era a tradución que alí recomendaban.

Estas obras constitúen, sen dúbida, o corazón da traxedia clásica grega (Aristóteles consideraba Edipo Rei como o cumio de toda a arte traxédica). Unha reseña que trate o seu argumento ou a súa importancia estilística parece innecesaria: son clásicos lidos durante centos de anos, e toda a información sobre eles está facilmente dispoñible ao alcance da man, así que nestas breves liñas limitareime a comentar algúns aspectos desta edición e a relevancia da traxedia sofoclea na actualidade.

Esta edición vén cunha moi boa introdución a cargo de Bernard Knox. Nela, sitúa as traxedias de Sófocles no rico contexto cultural e político da Atenas do século V a.C., unha democracia no seu apoxeo intelectual mais atormentada pola guerra e a inestabilidade cívica. Sinala que, aínda que estas obras beben do mito, abordan preocupacións contemporáneas urxentes, especialmente a tensión entre a conciencia individual e a autoridade do Estado, entre a axencia humana e a vontade divina. Antígona dramatiza o conflito entre o deber familiar e o deber cívico, por exemplo, mentres que Edipo Rei explora a devastadora busca do autocoñecemento e os límites da comprensión humana. Knox tamén subliña o uso da ironía tráxica por parte de Sófocles, a estrutura compacta das súas obras e o papel do coro como ponte entre os actores e o público, elementos todos que intensifican o impacto emocional e filosófico das pezas.

Knox argumenta que, aínda que as tres pezas tebanas adoitan lerse na orde mítica, a súa orde real de composición —Antígona, Edipo Rei, Edipo en Colono— reflicte a evolución da visión traxédica de Sófocles. Advirte tamén contra a lectura destas obras como unha triloxía unitaria, sinalando as mudanzas na caracterización de figuras recorrentes como Creonte. A introdución remata cunha reflexión sobre o poder duradeiro destas traxedias, especialmente á luz da tiranía política e a resistencia no século XX. Knox ve nos heroes tráxicos de Sófocles unha seriedade moral intemporal e unha integridade inflexíbel que resoan co público de todas as épocas, facendo que estas obras antigas resulten fondamente relevantes para lectores e espectadores actuais.

O texto está ilustrado con imaxes —na súa maioría pezas de arte micénica (selos, cerámica, xoias)— que evocan o período no que, miticamente, tiveron lugar estas historias. No que respecta á linguaxe da tradución, Fagles resulta moi agradable de ler: é moderno, fluído e cun dominio elegante da linguaxe e do lirismo que probablemente lle fai xustiza ao grego orixinal. É difícil traducir un clásico e facer que soe como literatura viva, mais creo que o autor fai aquí un bo traballo. O libro tamén inclúe numerosas notas (de Knox) que non consultei, pero que serán moi útiles para o lector común que non estea moi familiarizado coa lenda, a arte ou os costumes gregos.

En conxunto, esta edición é unha excelente porta de entrada a Sófocles tanto para quen se achegue por vez primeira coma para quen regrese ás obras con máis bagaxe. A tradución, como dixen, é accesible e literaria, o material complementario é reflexivo e informativo, e a profundidade temática das obras mantense intacta co paso do tempo (cando menos para quen, como eu, continúa baixo o feitizo dos clásicos e da idea da “Gran Conversa” cos mestres e as obras do pasado). Para min, xa sexan lidas como alegoría política, exploración psicolóxica ou meditación intemporal sobre os límites e deberes humanos, estas traxedias seguen a falar con forza. Para quen queira comprender as raíces do teatro occidental, ou as preguntas perennes sobre o destino, a liberdade e a obriga moral, este volume paga moito a pena.

Unha nota sobre versións en galego e español: as tres pezas están dispoñibles na segunda língua: Tragedias: Áyax, Las Traquinias, Antígona, Edipo Rey, Electra, Filoctetes, Edipo en Colono, Tradución e notas de A. Alamillo Sanz. Introdución de J. S. Lasso de la Vega. Rev.: C. García Gual. Editorial Gredos. Madrid, 2021 (1ª edición, 4ª reimpresión). ISBN 978-84-249-0099-1. En galego hai dúas pezas distintas (Áiax, Electra) traducidas por José Francisco Calaza e que constitúen o número 22 da colección Clásicos en Galego editada por Galaxia e a Xunta de Galicia. Das tres traxedias tebanas só me consta tradución de Antígona, de Felipe de Marzoa (publicada en 1973 en Castrelos) e unha de Edipo Rei de María Fe González Fernández (1999, Clásicos Xuntanza).

Shopping Basket

 



segunda-feira, junho 30, 2025

Libros do Mes

More Everything Better de Adam Becker [E

Introduction to Utilitarianism de Richard Chappell et al. 

Gender, Power and Talent de Jinhua Jia [E

Foundation and Earth de Isaac Asimov 

*Why Machines Learn de Anil Ananthaswamy 

*The Art of Happiness de Epicuro [E

*The Three Theban Plays de Sofocles / Robert Fagles (tr.) [E

*Purgatorio de Dante Alighieri

quinta-feira, junho 26, 2025

Reseñas - Richard Chappell et al., An Introduction to Utilitarianism

Como aprendín a deixar de preocuparme e a ler aos utilitaristas

Fai moito tempo, nunha galaxia moi, moi lonxana, o escritor deste blog estudaba BUP e COU nun instituto. Unha das moitas cousas que descubrín daquela é que me gustaba bastante a filosofía, mais nunca chegamos a afondar moito nela, especialmente en ética (había unha materia con ese nome, pero estaba reservada para o alumnado cuxos pais non querían que os seus fillos estudasen relixión católica). Na universidade, cursei un par de materias —unha sobre pensamento medieval, outra sobre filosofía anglosaxona— pero ámbalas  dúas foron moi curtas e de foco moi limitado. Pola miña conta lin algúns libros, pero ningún de ética ou moralidade. Esta fenda no meu coñecemento viuse agravada pola miña longa adesión ao comunismo, que durou desde a adolescencia ata ben entrada a trintena. A postura moral subxacente (implícita nos textos fundacionais e explícita na práctica histórica) do Marxismo considera que a ética non é máis ca unha pantalla ideolóxica ao servizo dos intereses de clase, e que os fins (liberar a humanidade da opresión) xustifican calquera medio, incluíndo o asasinato en masa e o terror.

Cando por fin me liberei do meu soño dogmático, balanceeime como un péndulo cara ao extremo oposto, desenvolvendo fortes inclinacións deontolóxicas e visións ríxidas (que sigo mantendo subxectivamente) sobre a dignidade humana, os dereitos e a liberdade como cousas inviolables, así como un profundo desprezo visceral por calquera argumento do tipo “os fins xustifican os medios”. Tamén teño unha devoción case relixiosa pola pescuda da verdade como un absoluto que debe ser cultivado inflexiblemente. Así que, cando finalmente comecei a ler e pensar seriamente sobre ética, hai uns tres anos, as miñas predisposicións facíanme pouco receptivo cara a tradición anglosaxona do  Utilitarismo, dado que o pouco que me chegaba dos contidos desta escola ética en resumos e polémicas parecíame amoral, as súas conclusións contraintuitivas, e a súa dependencia de experimentos mentais estraños desacougante. Con todo, o meu interese crecente e o contacto co Altruísmo Efectivo obrigáronme a darlle unha oportunidade intelectual seria (un podería queixarse, quizaves, de que lle adiquei demasiada atención: antes de ler este libro, xa lín a varios dos seus pensadores principais: Singer, Mill, MacAskill, Ord e o curso introdutorio de AE (mentras que aínda non topei tempo para ler as reflexións éticas de Kant ou Aristóteles).

Este camiño de investigación ética transformou algúns dos meus puntos de vista . Aínda me parecen desagradables e quizaves erróneas as ideas principais das teorías consecuencialistas (o Utilitarismo cae dentro desta familia), pero xa agora teño unha visión máis completa e correcta do que propoñen, das súas ventaxas e desventaxas. E o libro que comento hoxe xogou un papel importante nesta mudanza.

O libro

An Introduction to Utilitarianism: From Theory to Practice é un volume máis ben curto (uns 225 páxinas de lectura) de Richard Yetter Chappell, Darius Meissner e William MacAskill. Pódese ler de balde en liña, pero eu prefiro as copias física porque a filosofía require moita reflexión, e non atopo as pantallas de ordenador axeitadas para unha lectura atenta. O libro pretende ofrecer unha visión máis matizada e detallada do utilitarismo ca a que adoitan dar os cursos universitarios introdutorios de ética, cun foco forte nas aplicacións prácticas e na resposta aos argumentos máis comúns contra o utilitarismo. A primeira parte (capítulos 1 a 8, Utilitarianism Explained) trata o primeiro, a segunda parte (capítulos 9 a 18, Objections and Responses) o segundo, e as aplicacións prácticas aparecen ao longo de todo o libro, aínda que de forma máis clara nos capítulos 6 e 7. Hai tamén unha conclusión que recolle todo (e moitos capítulos inclúen un resumo moi útil), así como unhas notas de estudo sobre o libro “Famine, Affluence and Morality” de Peter Singer ao final.

O que me gustou

O primeiro que cómpre destacar é que este libro sería un manual excelente para a materia. Está moi ben escrito, sen moita retórica inútil, aclara a terminoloxía técnica cando é preciso e consiste en capítulos curtos e doados de ler. O único que podería faltar para a súa aplicación didáctica son exercicios para cada tema.

Tamén ofrece unha visión realmente matizada das distintas variantes da ética consecuencialista, explicando os principios comúns e as diverxencias. Refuta con eficacia moitos dos argumentos máis simplistas contra o consecuencialismo, sen caer en caricaturas nin facer ver que a ética é algo sinxelo con solucións triviais. Eu diría que é difícil ler este libro e seguir dubidando da honestidade intelectual dos seus autores. Unha das ideas máis iluminadoras é a distinción entre o utilitarismo como criterio de avaliación moral fronte ao seu uso como procedemento de decisión práctica.

Tamén me gustou moito a forma en que se presentan os argumentos nos capítulos de Obxeccións e Respostas. Os autores ofrecen un “menú” de respostas: un pode aceptar que a obxección e a intuición da que nace teñen certa validez (e tentar incorporalas dentro do marco utilitarista) ou rexeitalas, o que adoita facerse a través dun enfoque tripartito: intentar desmontar a intuición, mostrar que as teorías rivais non dan mellores solucións ou simplemente “morder a bala”, é dicir, aceptar que en casos estremos e estraños o utilitarismo pode ofrecer respostas moi contraintuitivas e desagradables, pero que poderían ser correctas —por desgraza, non está nas nosas mans escoller ou reducir a rareza do mundo en que vivimos.

O que non me gustou

Unha cousa que agardaba e que botei en falta foi unha xustificación de por qué deberiamos aceptar os axiomas utilitaristas dende o comezo. Os autores presentan certas intuicións como se fosen evidentes (non podes fiarte das intuicións morais, temos un mal historial con elas…), que a min non mo parecen, e que ademais asumen implicitamente o realismo moral como dado (algo que eu non comparto; de feito, para min o que parece obvio é o antirrealismo moral). Non creo que isto sexa culpa do libro: seguramente necesito abordar algún tratado grande de metaética, pero isto crea un problema na lectura: teño a sensación de que os autores demostran unha boa coherencia lóxica, dadas as súas premisas, pero eu simplemente non comparto moitas delas.

O capítulo 5, sobre ética da poboación, é bastante denso (creo que é culpa do tema, non dos autores) e, de novo, resulta difícil atoparlle sentido se non estás xa asumindo un marco consecuencialista. Isto aplícase a moitos dos capítulos de obxeccións: tratan sobre como xestionar as críticas partindo de que xa es utilitarista/consecuencialista.

Podería seguir facendo algunhas críticas máis puntuais, como certos contraargumentos que non me convenceron, pero isto é o esperable nun libro sobre moral. Como din os autores, a ética é difícil e nada trivial, así que os desacordos non son un defecto, senón unha característica. Unha vez máis: non escollemos a rareza do mundo, nin a dificultade de comprender certos aspectos del. E, se queres ver as miñas notas máis específicas, irei publicándoas por capítulos na miña bitácora en inglés.

Conclusión

Este libro non me convenceu nin me transformou nun utilitarista, pero fixo algo máis importante: fíxome pensar, e fíxome tomar en serio o utilitarismo, non como unha caricatura de frialdade moral ou fanatismo matemático, senón como un intento sincero e reflexivo de abordar a complexidade da vida ética. Aínda non acepto as premisas, pero agora recoñezo a coherencia interna e a ambición moral do sistema. Para quen, coma min, tende a rexeitar instintivamente o lema de “o maior ben para o maior número”, Chappell e compañía ofrecen unha invitación sorprendentemente humana e intelectualmente honesta a reconsiderar a miña postura.

O libro, como dicía ao principio, pode mercarse en formato físico pero tamén está dispoñible online, e conta cunha  tradución ao español, que se pode consultar aquí.

domingo, junho 01, 2025