Problemas de Marxismo

Como debera resultar evidente para tódolos visitantes desta bitácora, o Mantedor é un Marxista declarado e confeso, o cal non quere dicir que sexa parvo. Quero dicir con isto que ata eu son consciente de que a comezos do século 21, e despois de todo o que pasou no anterior, é necesario recurrir a algo que se asemella demasiado á Fe dos cristiáns (ou en todo caso, a formas de pensamento dogmáticas e irracionalistas, das que aborrezo) para manter unha confianza segura e optimista nas virtudes e na inevitabilidade do Socialismo. As explicacións materialistas da realidade que pretendan ser veraces e levar adiante o seu antigo proxecto de transformar o mundo teñen moito que mudar e que revisar se pretenden saír algún día da compracente e estéril innanidade na que levan soterradas dende fai alomenos 11 anos, senón máis...

Como tamén é ben sabido, o Marxismo como tal é un totum revolutum no que se conxugan, na súa teorización inicial, tres elementos: 1) unha análise económica da realidade con pretensións científicas, e que bebe da Economía Política clásica que desenrolaron os pensadores anglosaxóns; 2) unha lectura política a partires das condicións sociais e económicas que se sustenta nas prácticas da ala esquerda da Revolución Francesa e do nacente (no século 19) Socialismo; e 3) un artellamento filosófico do devir humano e das condicións do ser (humano, histórico, científico e do real) a partir dunha inversión materialista do pensamento hegelián, e herdeiro de toda a tradición da Filosofía clásica alemana.

Destes tres factores, o máis importante para min (e aliás, o que máis me aburre, como testemuñan longas horas de sufrimento e insomnio atado ás follas de Das Kapital...) é o económico; non só para min, pois Don Carlos tamén consideraba (It's the economy, stupid) que o modo de producción determinaba a superestructura, e polo tanto, que a economía remataba por crear, dalgunha forma un tanto confusa e en derradeira instancia, as diferentes clases sociais, as leis, o estado e a cultura. O pensamento marxista víase a si mesmo sobre todo coma unha ciencia que desenguedellara o funcionamento da economía neste e noutros periodos históricos, e que explicaba tamén cómodamente cara onde se camiñaba. Se o Marxismo falla como maquinaria de interpretación e predicción neste terreo, cae o seu piar sustentante, como na clásica estampa do castelo de naipes. Porque a forza persuasiva das ideas de Marx non está nunha política determinada (o socialismo artellou varias moi diversas) ou nunha filosofía (malia a importancia indubidábel das ideas, o Marxismo non pretende 'convencer' pola bondade dos seus argumentos e visións), senón nesa presunta análise obxectiva de como funciona a nosa sociedade, e en como pode (ou debe) funcionar e artellarse mellor. Nen sequera é tanto unha teima coa persuasión senón con verbas do estilo de 'necesidade' e 'inevitablidade'; a análise económica era a que facía do Marxismo algo 'serio' e cun proxecto claro, lonxe do iluso wishful thinking de anarquistas e pensadores burgueses atrapados nos seus peculiares labirintos ideolóxicos.

Pero o caso é que parece que perdemos a batalla da economía. E isto en dous terreos: tanto no predictivo como no competitivo, habida conta que durante boa parte do século 20 tivemos en pe rexímenes máis ou menos socialistas que tentaron implementar economías planificadas en oposición ás de mercado. O resultado foi, como hoxe resulta evidente, bastante desastroso. Dentro dun certo cinismo sobre a condition humaine, teño por certo que o Leste tería gañado a Guerra Fría se tivera producido maior benestar material nos seus cidadáns, á marxe da organización panóptica e represiva da sociedade...

Dúbidas máis que razoábeis no económico para as que agradecería respostas satisfactorias serían as seguintes:

-Porqué funcionan tan mal as economías planificadas?
- En qué medida se pode explicar a consolidación dunha clase media e as melloras notorias no nivel de vida dos occidentais cando a teoría clásica predicía a proletarización masiva da sociedade e crises crecentes que farían inviábel o capitalismo?
-Se o capitalismo non é sustentábel, onde van as súas crises? Porque esta que estamos lendo, con todo o seria que sexa, non ten trazas de apocalipse (nen sequera lle fai sombra á do 29...)
-É posíbel aplicar a teoría do valor/traballo dun xeito práctico?

TecnoUtopistas, e outros bichos

Ando estes días moi absorvido (close reading e toma de notas) co libro 'Terminal Identity' de Scott Bukatman, unha análise moi interesante do actual suxeito en crise e do seu reflexo na literatura posmoderna e na ciencia ficción máis recente. Tanto que só me chegan os ecos da batalla cotián, da que quizaves fale un pouco nos días que seguen (refírome aos temas estrela do blogomillo -que é o polémico asunto do Garcés- e da prensa de onte -informe ultracrítico coa Cidade da Cultura que emitiron con toda razón e xustiza os asesores da UNESCO-). Agora unhas liñas tan só sobre o tema das tecno-utopías que tanto atopo no libro de Bukatman e noutras lecturas previas...

Por tecnoutopías entendo todos estes discursos inxenuos sobre as posibilidades emancipatorias da mera tecnoloxía aos que estamos acostumados dende seguramente os anos 60 (Marshall Mc Luhan é un dos odiosos fundadores da secta). Envoltos en fantasías de dominio técnico e de satisfacción de tódalas necesidades humanas, a tecnoloxía convértese nestes autores no motor da historia e do cambio social, ao tempo que facilita a teodicea e perpetuación feliz da sociedade capitalista, liberal e consumista. As antinomias (quen posúe esas tecnoloxías, para qué se empregan) agóchanse debaixo da alfombra e trompetéase unha doxa mesmamente tosca sobre como esta ciencia-técnica disolve os conflictos sociais (o soño de Bill Gates dun 'capitalismo sen rozamento'; o ciberespazo como esfera do capitalismo igualitario, feliz e sen límites).

Deixando para outra ocasión o culto respectuoso do mantedor pola ciencia 'dura' (niso en total desacordo coas críticas posmodernas ao discurso e á razón científicas), a miña atitude cara a tecnoloxía ríxese pola ambivalencia. Unha ambivalencia que xa está presente (é o que che ten a dialéctica) nas lecturas de Don Carlos, non de Schiller, senón de Tréveris (Das Kapital, Tomo 1, 4ª parte, capítulo 15: 'Maquinaria e gran Industria').

Partindo dos textos, a tradición marxista sobre a técnica seguiu un camiño dobre. Por un lado está a interpretación 'prometeica': a maquinaria é vista con bos ollos como libertadora das forzas productivas da natureza, postas ao servizo do home. A tecnoloxía permite a nosa mellor apropiación e sometemento do noso entorno, a maior producción de bens na menor cantidade de tempo, a posibilidade da liberación do traballo máis duro e repetitivo, que deixaríamos para os nosos tecno-servos de músculos de metal e sangue-electricidade. É a visión que tivo máis éxito na URSS (lembremos, amais, os eloxios de Lenin pola efectividade da producción Taylorista), amén de escasamente sensíbel aos lados tenebrosos da industria, incluída a contaminación masiva e destrucción de recursos (algo no que os países socialistas bateron tódalas marcas).

A outra liña, presente no capítulo citado, apunta á visión en parte negativa da maquinaria: as promesas emancipatorias desta cúmprense á inversa. En vez de liberar traballo e mellorar as condicións de vida, a maquinaria xera xornadas máis longas e paro en aumento. O home torna instrumento e a máquina soberano. A tecnificación do sector industrial obedece, amais, á lóxica do Capital (ao que a técnica e a ciencia están subordinados) de producir máis plusvalía relativa (reducción dos custos da man de obra), e como ferramenta empregada na loita de clases.

Unha lectura satisfactoria debera ter en conta estes dous factores, e con isto tornamos ao comezo e aos tecnoutopistas. As tecnoloxías de por sí carecen de moralidade, e os seus usos nunca son quen de escapar dos sistemas sociais que as crean e as determinan. Doutra banda, esa mesma tecnoloxía é sempre un factor desestabilizador das nocións claras que temos arredor de nós mesmos e o noso mundo (como ben poden testemuñar o heliocentrismo, a teoría da evolución ou a psicoanálise freudiá), e ás que nos custa moito traballo renunciar. Coma de costume, quixeramos nadar e gardar a roupa: disfrutar do poder e dominio desatados polas novas técnicas sen sufrir as ameazas aos dogmas e ás ideas que temos de nós e da nosa posición no mundo...

Mais chega por hoxe. Teño que retornar a Bukatman, que outros libros agardan impacientes na estantería: a 'City of Bits' de William J. Mitchell, 'Internet Culture' de David Porter e a 'Teoría del hipertexto', que editaron Anxo e Tare.

Asaltando o Capital

Se fose tan doado...

En todo caso, ao que me refiro polo de agora é á sufrida lectura, para aqueles que non amamos precisamente da economía, do 'Das Kapital' do meu moi admirado Karl Marx, que aínda así se fai bastante levadeiro malia tamaño, temática e densidade pola fluidez e o estupendo estilo do seu autor.
Entre outros volumes, adico estes días á (re)lectura do tomo I da obriña (o único que publicou en vida o seu autor) e non podo menos de agradecer a gran cantidade de recursos online que xurdiron e que auxilian eficazmente a un. Por se vos animades vós tamén, fagamos unha pequena vista de páxaro:

O libro mesmo está colgado na rede (alomenos en inglés, para os que poidades pelexar con este idioma. Por desgraza, ou non, case tódolos recursos tamén están na língua do Imperio. Neste caso, son conservador e prefiro empregar o referente físico, que é a edición en español do Fondo de Cultura Económica, un agasallo de cumpreanos ao que me referirei algún día...). E xunto co libro, tedes resumos máis ou menos detallados, coma o feito for Engels ou a primeira de tres entradas sobre a obra, unha por cada volume, que temos na versión inglesa da Wikipedia. Coma resumos, a súa utilidade é de todas maneiras, limitada: dan unha perspectiva xeral e permiten o 'repaso' despois da lectura dos capítulos pertinentes.

Moito maior interese presentan as seguintes dúas páxinas: nesta tedes unha serie de conferencias (aínda falta a derradeira; son 13 en total), clases 'grabadas' de hora e media cada unha nas que o meu xeógrafo favorito, David Harvey, vai explicando algúns dos aspectos chave nos que fixarse, aos que atender ou reler, do tomo I do Capital. Moi entretida e doada de seguir, alén de con exempla moi levadeiros, é a guía para a lectura do mesmo volume que colgou o profesor e economista texano (e sospeito que zapatista) Harry Cleaver e que podedes consultar eiquí.

Con isto debera bastarvos, coma recursos virtuais e gratuitos, cos que ir descifrando o labirinto e complexa hermenéutica desta obriña. Retorno a ela, e a algunhas outras de Ciberpunk/cibercultura e teoría literaria (tendo a discutir violentamente e en alto co último destes libros.), xunto co recado que me encargou Suroeste (non me esquezo, eh? A ver se cho mando mañá...).

Actancialidade (e outras paranoias)

Moitos dos pensadores que admiro son certamente escépticos da actancialidade humana. Sobretodo dun modelo idealizado, romántico e burgués do individuo activo, xenial, creador, arrastrador das masas, vangardista. É algo que ven de lonxe, e no que artellan unha tea de araña de sorprendente consenso dende os escritos teóricos de Marx, pasando pola Historia Total do Braudel, as reflexións literarias de Trotsky ou o rexeitamento irónico do suxeito do mâitre Foucault.

Pequeno Catecismo, ou micro-escolma de textos ao respeito:

"Se estas disposicións desapareceran tal e como apareceron, se, por calquer acontecemento cuxa probabilidade podemos cando moito presentir, mais cuxa forma e promesa non coñecemos polo de agora, oscilaran, como o fixera, a fins do século XVIII, o chan do pensamento clásico, entón podería apostarse a que o home esluiría, coma nos límites do mar un rostro de area"

M. Foucault, Les Mots et les Choses

"É por iso que cando penso no home individual, sempre tendo a imaxinalo prisioneiro dun destino sobre o que apenas pode exercer influxo algún, pechado nunha paisaxe que se estende antes e detrás del nesas perspectivas infinitas que chamamos da longa duración. Na análise histórica (...) imponse sempre o tempo longo. É un tempo que aniquila unha gran cantidade de acontecementos (...); limita, sen dúbida, a liberdade dos homes e incluso o papel do azar".

F. Braudel, La Méditerranée et le Monde Méditerranéen a l'époque de Philippe II

"Os homes fan a súa propia historia, mais non nas condicións que a eles lles gustarían; non a fan baixo circumstancias que eles mesmos escollen, senón baixo as circumstancias xa existentes, dadas e transmitidas polo pasado. A tradición de tódalas xeracións mortas pesa coma un pesadelo sobor dos cerebros dos vivos".

Karl Marx, Der achtzehnte Brumaire des Louis Bonaparte

"Nembargantes, o conflito entre o persoal e o que supera ao persoal non só pode densenrolarse na esfera relixiosa, senón tamén na esfera dunha paixón humana que supera o persoal: o elemento suprapersoal é, por enriba de todo, o elemento social. En tanto o home non se apodere da súa organización social, esta permanecerá suspendida por riba del coma un fado (...). A loita de Babeuf polo comunismo, nunha sociedade que non estaba preparada para el, é a loita dun heroe clásico contra o seu destino".

Leon Trotsky, Literatura y Revolución

Noutra orde de cousas, a noticia de rigorosa actualidade atópase nas sorprendentes e ofensivas palabras, indignas dun intelectual, que amosou Georg Steiner cara as línguas galega e euskalduna (podedes ler a entevista íntegra eiquí). Xa se verqueron ríos de tinta sobre o tema na blogomillo, e un só quere engadir que resulta triste que a intelixencia (tamén o diletantismo) non salve moitas veces da tontice e do descoñecemento, anque de todos xeitos é moito agardar nun intelectual plenamente do centro do sistema cultural (aínda máis que o tan denostado Bloom) que non siga aplicando caducas clasificacións das línguas aptas para a alta cultura ou desterradas do Parnaso literario...