Carlo Ginzburg - O queixo e os vermes

61

[CULTURA DOMINANTE E CULTURA SUBALTERNA]

En varias ocasións vimos abrollar, por debaixo da profunda diferenza de linguaxe, sorprendentes analoxías entre as tendencias de fondo da cultura labrega que tentamos reconstruir e as dos sectores máis avanzados da alta cultura do século XVI. Explicar estas analoxías mediante a simple difusión de arriba a abaixo, significa aceptar sen máis a tese, insostíbel, segundo a cal as ideas nacen exclusivamente no seo das clases dominantes. O rexeitamento desta explicación simplista implica, por outra banda, unha hipótese moito máis complexa sobre as relacións que se producen neste periodo entre cultura das clases dominantes e cultura das clases subalternas.

Mais complexa e, en parte, indemostrábel. O estado da documentación reflicte, como é lóxico, o estado das relacións de forza entre clases. Unha cultura casi exclusivamente oral como é a das clases subalternas da Europa preindustrial tende a non deixar pegadas, ou a deixalas deformadas por inherencia. Daí o valor sintomático dun caso límite coma o de Menocchio, que replantexa con forza un problema do que tan só agora se comeza a ver a envergadura: o das raíces populares de boa parte da alta cultura europea, medieval e posmedieval. Figuras coma Rabelais ou Brueghel non foron probábelmente espléndidas excepcións. Nembargantes, poñen punto e final a unha época caracterizada pola presenza de profundos cambios soterrados, en ámbalas dúas direccións, entre alta cultura e cultura popular. Pola contra, o seguinte periodo está marcado por unha distinción cada vez máis delimitada entre cultura das clases dominantes e cultura artesá e labrega, así como polo adoutrinamento en senso único das clases populares. Podemos situar a cesura cronolóxica destes dous periodos cara a metade do século XVI, en non menos significativa coincidencia coa acentuación das diferenzas sociais impulsadas pola revolución dos prezos. Mais a crise definitiva teríase dado unhas décadas atrás coas revoltas campesiñas e o reino anabaptista de Münster. Foi entón cando se lles platexa dramáticamente ás clases dominantes o imperativo de recuperar, tamén no ideolóxico, ás masas populares que ameazaban con sustraerse a calquera forma de control dende arriba, pero mantendo, incluso acentuando as distancias sociais.

Este renovado esforzo hexemónico adopta diversas formas nos distintos países de Europa, pero a evanxelización do agro por obra dos xesuítas, e a organización relixiosa capilar, sobor do núcleo familiar, realizada polas igrexas protestantes, poden conciliarse dentro dunha tendencia única. A ésta corresponden, no plano represivo, a intensificación dos procesos de bruxería e o ríxido control de grupos marxinais coma vagabundos e xitanos. Sobre este fonde de represión e de aniquilamento da cultura popular inscríbese precisamente o caso de Menocchio.

Maras da Noite

Como ben sabedes, os ingleses teñen unha palabra peculiar para denominar aos pesadelos: nightmares.

Na definición orixinal do termo, tal como aparece no famoso diccionario do Doutor Johnson, apúntase a unha das claves para entender estes soños malignos, que incluirían "unha opresión mórbida na noite, semellante á opresión dun peso sobor do peito".

Os pesadelos considerábanse antano obra de diaños, que sentaban sobre os peitos dos durmintes. En inglés antigo, o ser en cuestión era o mare or mære (do proto-xermánico *marōn, relacionado co Antigo Alto Alemán e Antigo Escandinavo mara); a traducción literal sería, xa que logo, algo así como 'maras da noite'. Unha representación gráfica tédela no famoso cadro de Henry Fuseli: 'The Nightmare'.

Alén de persoas, os maras tamén podían 'montar' cabalos (deixándoos suorosos e cansos pola mañá) ou incluso árbores, ligando as polas entre sí (aínda hoxe os pequenos e retortos piñeiros que medran nas rochas da costa reciben en Suecia o nome de martallar -piñeiros dos maras).

Por iso, non vos esquenzades esta noite de atrancar ben as portas e tapar os buracos das pechaduras.

Felices soños.

Breviario - Conversas con Méndez Ferrín

¡Por fín! Despois de case dous meses, volto a estar conectado á Rede de Redes dende a miña casa, o que facilitará unha maior regularidade nas miñas entradas.
A semana pasada estiven lendo 'Contra Maquieiro' (o novo poemario de X.L. Méndez Ferrín) e un libro de entrevistas algo caótico que lle fixo Xosé Manuel del Caño. Para o voso deleite, atoparedes nas miñas dúas bitácoras unha pequena escolma de fragmentos escollidos.

Aquí tocan os do libro de entrevistas. Velaiquí vos van:

(sobre a normativa)

-Canto menos se toque, mellor.
-Dende logo; en realidade, tampouco cambiou moito. Máis ou menos quedou como estaba, con melloras. Non hai que cambiar nada, porque formas que antes estaban simplemente toleradas, pasan a estar recomendadas, pero xa se aceptaban. Penso que esa ortografía é boa. A Academia Galega aí estivo á súa altura, ao tratar de asimilar elementos discordantes, como eran, concretamente, eses cus de mal asento do BNG e outra xente. Agora déuselles entrada e fíxose en concordancia con eles unha normativa. Segue habendo discrepantes, que son os chamados reintegracionistas, pero eses, á parte de ignorantes, avergónzase de ser galegos. Teñen unha bisavoa cun pano á cabeza, que falaba galego, e iso dálles vergonza. Queren ter unha avoa cunha fita ao pescozo e fumando en boquillas longas, lisboetas. Unha vez máis son desleais coa Patria.

(sobre Saramago)

-...Saramago, en vez de defender a Fidel Castro, dixo en castelán: “Hasta aquí hemos llegao”. Acabouse; Saramago non defende Cuba xa.
-Saramago foi un escritor comprometido co Partido Comunista Portugués.
-Saramago era ou é membro do Comité Central do Partido Comunista. Máis tarde descubriu unha especie de fascinación por España, moi típica de certos autores portugueses que non queren saber nada da existencia de Galicia.
-¿Qué xuízo lle merece, literariamente?
-Saramago é un escritor que non me interesa nada.
-¿Qué opina vostede da gran balsa ibérica que camiña polo mar?
-Iso é unha apoloxía do iberismo, ao contrario do que defendía Álvaro Cunhal e a liña que eu aprecio do Partido Comunista portugués. Saramago é un españolista. Despreza a Galicia cordialmente. Saramago no fondo é un home sen formación histórica. Dicíalle hai tempo Sánchez Dragó, con moita graza: “Ti escribes novelas filosóficas”, como as que escribía Voltaire no século XVIII. É o contrario do que eu penso que debe ser a literatura. Escribe nun portugués moi limitado, moi pobre, cun léxico de moi baixo potencial. Se o comparas con Antonio Lobo Antunes e toda a forza creativa que ten, é coma o día e á noite. Saramago é un produto feito en Madrid.

(sobre Vargas Llosa)

-Falando do compromiso na literatura, chama a atención o caso de Vargas Llosa, que escribe coma se fora de esquerdas, pero logo non ten reparos en presentarse como candidato á Presidencia do Perú nunha formación de dereitas.
-É un oportunista. Coñecín a Mario Vargas Llosa cando lle entregaron en Madrid o premio Clarín (coido) por un libro de contos titulado Los jefes. Ríase de min con grande soberbia, no café Xixón, porque eu non era do Partido Comunista. Pensaba que ser do PCE supuña a preeminencia. E agora sabe que para recibir privilexios hai que aliñarse cos Estados Unidos. É un vendido. E en pago ten que escribir cada vez peor, cousas menos interesantes.
-Ten libros bos.
-Doutra época, dunha etapa anterior. El cambia no momento en que escribe unha especie de imitación, que se titula La guerra del fin del mundo. Aí é onde se fai liberal e vai ás eleccións coa extrema dereita do Perú. Vargas Llosa era comunista, cando iso producía certos beneficios aos intelectuais. Vargas Llosa, no fondo, é un home sen cultura.

(sobre Beiras)

-Durante un tempo deu a impresión de que Xosé Manuel Beiras lograría construir a grande alternativa do nacionalismo.
-Beiras é unha figura excepcional, unha figura única, un grande home político, pero como todos os grandes homes políticos comete importantes equivocacións. Os grandes erros prodúcense sempre en polítiva cando non hai partido. Beiras entrou el só na casa de Francisco Rodríguez. Abandonou o PSG para entrar no Bloque Nacionalista Galego, en Riazor, confiando nas súas forzas e na súa intelixencia. Pensou que podía lideralo; entón os coroneis, a garda pretoriana de Francisco Rodríguez, acordaron darlle carrete, como cando tes enganchado polo anzol un salmón. E Beiras mantívose, a cambio de non intervir nas escisións sindicais, nas purgas nin apoiar o seu propio grupo, que pasou a chamarse Esquerda Nacionalista. Pero esa preponderancia era toda de portas para fóra.
-Tiña o apoio do electorado, pero non dominaba o aparato do partido.
-Non dominaba o partido nin dominaba nada. Cando o partido move un dedo, entendendo como tal o grupo de Francisco Rodríguez, guíndao fóra e pon a Anxo Quintana, que non é ninguén. Ten un discurso incoloro, inodoro e insípido. Non dí nada. Beiras dicía cousas. A xente pensa que o que dicía Beiras era verdade. O Bloque era Beiras. Beiras poñía un zapato enriba da mesa e dicía que estabamos asoballados.
-Beiras é un home que ten talla intelectual.
-Ten. Pero no campo da economía, da historia e no mundo intelectual hai moito nacionalismo que non está no Bloque, aínda que colabore e vote a esa formación política. É un partido formado cunha espiña central, feita por persoas moi resentidas, que no fondo sempre envexan a Beiras. Ódiano, Aí hai unha novela psicolóxica. Pero ben, como se trata dunha casa que non é a miña, que se vaian cocendo no seu propio prebe.

Onde Vai a Nosa Flor de Lis?

Xa levaba uns días de media ausencia. Mais de súpeto, os Fíos de Harmonía deixaron de tecerse. ¿Qué ou quén arrincou á miña blogueira favorita e mimada, e atormenta entre dedos crueis as pétalas desfolladas da Fleur de Lys?

Then pluck a reed
And bid me sing to thee,
For I would feed
Thine ears with melody,
Who art more fair
Than fairest fleur-de-lys,
More sweet and rare
Than sweetest ambergris.

Ou quizaves ela mesma foi arrastrada pola Espiral na que tanto lle gustaba contemplarse. Transmuta en Medea 'a experta en velenos', sacrifica para o noso estupor as súas verbas fillas e ascende en carro dourado tirado por dragóns de volta a unha outra Colchis.
Mais o Lume do Manto Envelenado arde xa nos Creóns e Glauces, derrete as nosas carnes como cera. Teremos que saír na túa procura, erguendo -se fai falla- todas e cada unha das laxes de Compostela.

É despois de todo, tes unha copa pendente comigo -probáblemente especiada cunha conversa na que se inclúan versos da Rosseti que che citan e unha longa discusión sobre as orixes da flor de lis (malia os especialistas en heráldica, que defenden a flor de loto, as alabardas ou o lirio, aposto sobre seguro pola Sprekelia formosissima).

Habémonos ver (agardo) fóra das ondas virtuais.

Días de Ocio no País de Yann

Para aqueles de vos que sexades aficionados ao 'Mitos de Cthulhu' (e máis aínda se líchedes o volume antolóxico que baixo o mesmo título publicou Alianza Editorial), Lord Dunsany e o seu mundo onírico e de fantasía resultaránvos espectros familiares. No relato que presta o título a esta entrada navegamos co autor río abaixo entre espléndidas vistas, cidades fermosas e desacougantes, postas de sol sobre lonxanas cúpulas de marbre rosado; no tapiz desnovelado de imaxes e densa prosa barroca, tramas e personaxes carecen de toda importancia. Só queda disfrutar da viaxe e do ambiente.

'And now as the sun's last rays were nearly level, we saw the sight that I had come to see, for from two mountains that stood on either shore two cliffs of pink marble came out into the river, all glowing in the light of the low sun, and they were quite smooth and of mountainous altitude, and they nearly met, and Yann went tumbling between them and found the sea'

Mais non quería falarvos hoxe de viaxes imaxinarias, badaladas na distancia, durmintes que só espertarán cando os deuses morran; tampouco da traducción perralleira que teño da 'Filla do Rei do País dos Elfos'. Tomo emprestado os días de ocio do irlandés para lembrar os da semana pasada, coa estadía por terras compostelás do meu amigo David e da súa encantadora moza polaca, Ewa Chmielewska.

Foron días de opíparas paparotas (David é home de abondoso xantar), paseos pola cidade pétrea, visita ao Pórtico da Gloria, concerto no Auditorio e longuísimas conversas sobre todo. Polonia é un país curioso, e a vida aventureira do pai de Ewa daría para unha novela de aventuras: ateo e comunista raiboso nun país ultracatólico, na súa mocidade director de orquesta, profesor na Universidade, mariñeiro e organista.

Ao tempo, o meu lado rancio disfruta escoitando que baixo o socialismo non se vivía tan mal, e sorpréndese porque a carreira de Mediciña (como en Cuba) non dá acceso a un estatus privilexiado, como aquí, o que a converte nalgo vocacional.

Dentro dun mes continúa a viaxe, anque desta volta o escenario será Bologna e o norde de Italia. Xa me tardan os mosaicos de Ravenna, os canais venecianos, as boas xeladerías...

E o máis importante de todo, claro: a compaña dos amigos ausentes.

De todo o cal sacarei, supoño, algunhas liñas que escribir aquí para que, coma no texto dunsaninián, todos os que queirades poidades viaxar comigo. Ben sabedes que estades convidados...

Do Escuro Pensamento dos Reptís

A Vida, esa enorme Universidade de Perversidade Lúcida. E non me refiro aos significados máis toscos da metáfora, ou ás imaxes que é doado fiar arredor dela, con mestres impartindo aulas en auditorios de cadáveres momificados; ou a eterna repetición do panóptico taboleiro de Xadrez na Trinidade Laica de Colexio-Cárcere-Empresa...

As dispersas hebras do coñecemento -Cabezas Agresivas de Hidra- devorándose con tenrura, amor e un apetito insaciábel. O coñecemento desfaise en fíos cada vez máis finos; miopía da hiperespecialización: materias tan absurdas e baleiras de contido como a mesma existencia.

Nunha aula sen xanelas, paredes de negro e crocodilos disecados flotando do teito, un profesor cego, tolo e mudo explícalle animadamente aos rapaces o tópico semanal: o escuro pensamento dos reptís.

O docente desenpoa vellas xenealoxías, restos fosilizados e tratados de bioloxía. Entre os nosos antergos non ten que remontarse moi atrás para atopar no periodo Pérmico (fai 299 millóns de anos) a estraños mamíferos-reptís, tíos lonxanos nosos: os Terápsidos. Algúns parecíanse a ratas grandes; outros (entre eles o famoso Dimetrodon, do que adxunto esquelete) pasan por dinosauros a simple vista.

Polo que o tema do pensamento reptílico transmuta en asunto de familia. Anque a verdade, non tiñamos que remontarnos máis alá das nosas propias cabezas.

O sistema límbico é a parte máis anterga e pequena do cerebro humano. Formouse fai centos de millóns de anos, e ten moitas semellanzas co cerebro actual dos reptís.

As funcións deste pequeno bulto, situado xusto no comezo da espiña dorsal, céntranse nas emocións básicas -amor, odio, medo, desexo- e nos procesos inconscientes -respiración, autoxestión cerebral, ritmo cardíaco estábel, mecanismos de loita/fuxida-.

Carece de linguaxe. Os seus impulsos son instintivos e rituais.

Poderíamos dicir, xa que logo, que séculos de Complexo Pensamento Racional e Sofisticado limítanse a capas algo máis sofisticadas coas que se foi cubrindo o froito orixinario -o noso Universo nunha cáscara de Noz; e a Razón sobre e arredor dela, flotando coma aceite ou reviravoltas de xelado de vainilla.

Curioso...

Rematou a clase. E o alumno aquel que adora ás serpes (e que cando se pon nervioso pasea instintivamente a língua polos beizos) vai meditando nas súas afinidades con Miña Señora Cobra.

O alumno era eu.

Mais os detalles da miña ofiolatría deberán quedar para outra xornada.

Kandinsky

"O punto xeométrico é unha cousa invisíbel. Polo tanto, debe ser definido como unha cousa incorpórea. Considerado en termos de sustancia, equivale ao cero […]. Deste xeito, vemos un punto xeométrico como a derradeira e máis singular unión do silencio e da fala. Ao punto xeométrico ténselle dado a súa forma material, en primeira instancia, na escrita. Pertence á linguaxe e significa silencio." (Punto e liña sobre plano)