Curso breve de poesía xaponesa

Como xa vos decataríades, este tema voltouse o meu peculiar hobbyhorse dos últimos doce meses. Non me resisto a colar unhas cantas notas que quizaves poidan ser de interese para vós...

Introducción: Poesía Xaponesa. Características Xerais

Malia que consideremos a poesía coma un universal literario, o certo é que as súas características varían moito dependendo das áreas culturais e das características intrínsecas das línguas en que se produce o xénero poético. Eses dous factores, pois (o esóxeno, relacionado coas tradicións e prácticas que un país absorve do seu contorno; e o endóxeno, relacionado coas propiedades das línguas concretas) son o noso punto de partida.

Xapón pertenceu tradicionalmente ao que se chama zona sinocéntrica, ou estremo oriente. Nesta zona, China constituíu de sempre o grande estado e o modelo ideal; un espello no que as demais nacións do contorno quixeron verse reflexados, e do que colleron moitísimos elementos: artísticos, relixiosos, político-administrativos, económicos, técnicos, lingüísticos, etc... Ata non fai tanto, o chinés clásico era o equivalente do noso latín en países coma Vietnam, as dúas Coreas, Mongolia, etc...

Cando a literatura xaponesa se pon a andar, a comezos do século VIII da era común, as élites nacionais xa estaban máis que acostumadas a ler (e incluso a escribir) textos literarios na língua do Imperio Medio. Os seus moldes, polo tanto, tiveron por forza que dirixir os primeiros esforzos creativos dos nipóns, fixando unha serie de formas literarias, de temáticas, de recursos, de contidos e de xustificacións teóricas e filosóficas da arte.

Polo que toca aos elementos do xaponés, esta língua presenta unha serie de peculiaridades que afectarán á súa producción poética. Para comezar, é unha língua polisilábica (ao contrario que o chinés, monosilábica), o que obrigará a topar solucións complexas para a súa escrita nun sistema de escritura que toman emprestado e onde cada caracter representa unha palabra plena. 5 ou 7 caracteres nun poema chinés representan unha frase enteira. Na adaptación fonética destes ao xaponés, cada caracter representará unha sílaba, e unha liña de 5 ou 7 caracteres, unha única palabra.

A frecuencia de terminacións vogálicas (con 5 vogais) e a ausencia de grupos consonánticos fai que a rima resulte demasiado sinxela en xaponés, o que a descarta rápidamente como elemento de demarcación poética (como acontece nas línguas romances, onde é un dos mecanismos principais). Do mesmo xeito, o xaponés é unha língua sen apenas peso acentual, o que obriga a descartar un modelo poético baseado nas sílabas acentuadas (coma no ruso ou no inglés). Por último, tampouco presenta (alomenos, o xaponés antigo) unha alternacia de sílabas longas e breves que puidese definir os metros poéticos (como sucedía no latín e no grego).

É por todo iso que a marca de poeticidade dun texto xaponés virá dada pola 'extensión do verso': os poemas caracterizaránse por alternar liñas de 5 ou de 7 sílabas respectivamente. A orixe desta escolla seguramente tome prestadas formas de versos chineses, anque coas consecuencias diferenciais que xa mencionamos: 5 sílabas (caracteres kanji) dun poema chinés representan unha frase completa (cfs., este verso de Bai Juyi: Hong ní xiǎo huǒ lú > arde un pequeno forno de arxila vermella), mentres que 5 sílabas (caracteres kana) dun poemás xaponés representan unha palabra (ho-to-to-gi-su > reiseñor).

Os primeiros poemas en xaponés son, como dicimos, do século VIII, e do periodo Nara: ao longo deste século os xaponeses procuran absorver e imitar a cultura chinesa, e aparecen os primeiros textos escritos, case todos en chinés, anque con versos intercalados nun emprego proto-silábico e fonético dos caracteres chineses. Os poemas aparecen en 'gacetillas' provinciais (as fudoki), textos relixiosos e inscripcións, crónicas históricas (coma o Kojiki ou o Nihon Shoki), etc...

Os primeiros versos aínda presentan unhas formas vacilantes, toscas e tentativas: xa amosan a alternancia de 5 e 7 sílabas, anque presenten con frecuencia irregularidades; presumíbelmente, moitos son extraídos de tradicións orais e de cancións populares.