Actancialidade (e outras paranoias)

Moitos dos pensadores que admiro son certamente escépticos da actancialidade humana. Sobretodo dun modelo idealizado, romántico e burgués do individuo activo, xenial, creador, arrastrador das masas, vangardista. É algo que ven de lonxe, e no que artellan unha tea de araña de sorprendente consenso dende os escritos teóricos de Marx, pasando pola Historia Total do Braudel, as reflexións literarias de Trotsky ou o rexeitamento irónico do suxeito do mâitre Foucault.

Pequeno Catecismo, ou micro-escolma de textos ao respeito:

"Se estas disposicións desapareceran tal e como apareceron, se, por calquer acontecemento cuxa probabilidade podemos cando moito presentir, mais cuxa forma e promesa non coñecemos polo de agora, oscilaran, como o fixera, a fins do século XVIII, o chan do pensamento clásico, entón podería apostarse a que o home esluiría, coma nos límites do mar un rostro de area"

M. Foucault, Les Mots et les Choses

"É por iso que cando penso no home individual, sempre tendo a imaxinalo prisioneiro dun destino sobre o que apenas pode exercer influxo algún, pechado nunha paisaxe que se estende antes e detrás del nesas perspectivas infinitas que chamamos da longa duración. Na análise histórica (...) imponse sempre o tempo longo. É un tempo que aniquila unha gran cantidade de acontecementos (...); limita, sen dúbida, a liberdade dos homes e incluso o papel do azar".

F. Braudel, La Méditerranée et le Monde Méditerranéen a l'époque de Philippe II

"Os homes fan a súa propia historia, mais non nas condicións que a eles lles gustarían; non a fan baixo circumstancias que eles mesmos escollen, senón baixo as circumstancias xa existentes, dadas e transmitidas polo pasado. A tradición de tódalas xeracións mortas pesa coma un pesadelo sobor dos cerebros dos vivos".

Karl Marx, Der achtzehnte Brumaire des Louis Bonaparte

"Nembargantes, o conflito entre o persoal e o que supera ao persoal non só pode densenrolarse na esfera relixiosa, senón tamén na esfera dunha paixón humana que supera o persoal: o elemento suprapersoal é, por enriba de todo, o elemento social. En tanto o home non se apodere da súa organización social, esta permanecerá suspendida por riba del coma un fado (...). A loita de Babeuf polo comunismo, nunha sociedade que non estaba preparada para el, é a loita dun heroe clásico contra o seu destino".

Leon Trotsky, Literatura y Revolución

Noutra orde de cousas, a noticia de rigorosa actualidade atópase nas sorprendentes e ofensivas palabras, indignas dun intelectual, que amosou Georg Steiner cara as línguas galega e euskalduna (podedes ler a entevista íntegra eiquí). Xa se verqueron ríos de tinta sobre o tema na blogomillo, e un só quere engadir que resulta triste que a intelixencia (tamén o diletantismo) non salve moitas veces da tontice e do descoñecemento, anque de todos xeitos é moito agardar nun intelectual plenamente do centro do sistema cultural (aínda máis que o tan denostado Bloom) que non siga aplicando caducas clasificacións das línguas aptas para a alta cultura ou desterradas do Parnaso literario...

Reseñas - Storming the reality studio

Antes de atacar a Méditerranée (fican arredor de 150 páxinas), o Mantedor tivo tempo de asaltar á abordaxe algún outro volume dos que soe pedir por correo aos territorios transatlánticos. Como o tema elegante dende a estadía en París revira arredor dos que levan a etiqueta 'ciber', un dos que me atraeu (o debuxo da portada tamén axudou moito) foi o de Larry Mc Caffery (ed.) 'Storming the reality studio', baixo sub-titulo 'un libro ilustrativo (casebook) da ficción Cyberpunk e Postmoderna'.

O volume resulta ser unha antoloxía de textos e fragmentos en dous bloques (o literario e o teórico) cos que o editor/escolledor, o señor Mc Caffery, pretende representar a tese que da senso ao libro e que resume o título e a introducción, a saber: que indo cada un pola súa conta e sen contacto co outro, xurdiron liñas comúns e inquedanzas semellantes entre o subxénero da Ciencia Ficción que é o Cyberpunk (e nas artes afíns que se apropiaron tamén desta etiqueta) por unha parte, e no pensamento e a literatura 'Postmodernos' pola outra. É unha tese coa que non podería senón estar máis dacordo. E nembargantes, o libro, malia a innegábel calidade e interese dalgunhas das súas escollas, remata por dar unha impresión lixeiramente contraria á que é a súa liña principal.

Quizaves isto resulta inevitábel do seu carácter como escolma de textos. Unha estratexia que ten elementos positivos, sen dúbida (visión xeral do tema, ampla bibliografía, pequenas mostras literarias e teóricas que abren o apetito para continuar lecturas por aí), pero que tamén evita artellar unha sólida perspectiva global que lle dea algo de carne ao esquelete das ideas unificadoras. Lendo a antoloxía sen consultar os nomes dos autores, un ten a impresión de que resulta moi doado, marcadísimo, demasiado doado, distinguir aqueles textos 'posmodernos' (anacos de Pynchon ou de DeLillo) dos cyberpunkarras (Gibson, Rucker, Sterling...). O mesmo pasa cos ensaios teóricos, onde o estilo máis directo e ao tema duns desentona claramente coa alta teoría ximnosofista dos Derrida, Lyotard, Jameson ou Baudrillard. Ao mesmo tempo, o 'ton' e a calidade de cada anaco (como non pode menos que acontecer nunha escolma) é moi irregular. Temos intervencións lúcidas e clarificatorias sobre o tema, anque ben poucas (os propios artigos de Mc Caffery, de Bruce Sterling, de Mc Hale), 'clasicos da teoría', e logo artigos totalmente descolocados. Notoriamente, hai un dese profeta desnortado que é Timothy Leary e que non pinta nada neste volume, malia agocharse sob o título de 'The Cyberpunk: The individual as reality pilot'; as súas liñas redúcese a lugares comúns fóra do tema -o seu mesmo concepto de Cyberpunk non ten nada que ver co significado habitual da palabra, caendo nos tópicos gastadísimos das 'drogas, o pensamento independente á marxe do poder' e outras hippiadas lisérxicas propias dos anos 60, e non dos 80 (a década do Cyber).

Globalmente, o libro merece o aprobado (sobretodo, como visión panorámica xeral e polo descubrimento dalgúns autores curiosos), mais quen busque unha maior solidez argumental terá que recorrer a outros volumes, unha mostra dos cales podería ser 'Cyberpunk and Cyberculture' de Dani Cavallaro, ou 'Terminal Identity', de Scott Bukatman.

Fernand Braudel - A traizón da burguesía

A burguesía do século XVI, adicada ao comercio e ao servizo de el-rei, está sempre ao borde da desaparición. A ruina financieira non era a única causa. Se se enriquece moito ou cansa de correr os riscos naturais á vida comercial, a burguesía comeza a mercar cargos, rentas do Estado, títulos ou feudos, e sucumbe ás tentacións da vida nobiliaria, ao seu prestixio e á súa tranquila indolencia. O servizo de el-rei era o camiño máis curto cara a nobreza; este camiño, que non exclúe aos outros, será un dos axentes que aclararán as filas da burguesía. A nobreza renega con tanta maior rapidez de sí mesma na idéntica medida na que o diñeiro que distingue ao rico do pobre, no século XVI, resulta ser un atributo de nobreza. Amais, no paso do século XVI ao XVII declina o comercio e as persoas prudentes consideran que as terras son a forma máis segura de inversión. E as terras son aristocráticas por vocación. "Entre os principais mercaderes florentinos diseminados ao longo das prazas de Europa -conta o historiador Galluzzi-, foron moitos os que a finais do século XVI repatriaron os seus fondos na Toscana para invertilos na agricultura. Sinalemos aos Corsini e aos Gerini, que retornaron de Londres; aos Torrigiani, que abandonaron a cidade de Nuremberg, e aos Ximenez, mercaderes portugueses, que se fixeron florentinos". Qué estampa tan expresiva esta dos grandes mercaderes que se reintegran á súa terra toscana apenas un século despois de Lourenzo o Magnífico! Pasemos unhas páxinas, e ao chegar o ano 1637, co motivo dun cambio de reinado, xorde unha Toscana nova, estirada, nobiliaria, cortesá... É a Italia de Stendhal, que se viña anunciando de longo atrás, e que, nembargantes, causa sorpresa, nesta cidade onde con tanta forza latexara o corazón libre do Renacemento... Todo un decorado antigo e burgués caera por terra, entrementras. Non cremos que sexa esaxerado, en efecto, falar da bancarrota da burguesía. Esta estaba vencellada ás cidades; e nas cidades coñeceran dende moi cedo unha serie de crises políticas, como a revolta dos Comuneros en 1521, ou a toma de Florencia en 1530. As liberdades urbás saíron moi quebrantadas destes embates. Viñeron logo as crises económicas, pasaxeiras nun comezo, pero que co século XVII se fan persistentes e afectan profundamente á prosperidade das cidades. A mudanza era inevitábel, e xa estaba en camiño.

Osetia (2)

Fai case dous anos xa faláramos nesta bitácora de Osetia, tristemente de actualidade máis unha vez dado o conflicto e as mortes que tiveron lugar estes días nesa conflictuosa zona do Cáucaso. Un está moi lonxe de ser un experto sobre o tema, mais xa que é un suceso urxente e o Manuel anda a tocalo na súa Casa, non estará de máis tecer unhas liñas corsarias arredor do conflicto.

Unha mala sorte histórica leva acompañando a este pobo alomenos dende o século XIII, cando as invasións Mongolas devastaron o territorio. Trala caída do estado medieval seguiu a subordinación e asedio polos seus poderosos veciños: no sul os Imperios Persa e Otomano, no norde a Rusia tsarista, coa que os osetos (de relixión ortodoxa na súa maioría) rematarían por aliarse. Á altura de 1809, a maioría do país estaba baixo o control dos rusos.

Unha oportunidade sen precedentes veulles dada aos osetos coa Revolución de Outubro, que proclamou o dereito das nacións á autodeterminación (e na práctica, baixo goberno ruso-soviético, levou á formación de repúblicas autónomas que en boa medida respectaban e fomentaban a cultura e os idiomas propios das diferentes nacionalidades do Imperio). Os pobos da zona formaron a República Montañosa do Norde do Cáucaso (soviética a partir de 1920). Dentro só estaba unha parte dos osetos: o que sería a futura Osetia do Norde. Osetia do Sul tocoulle ao territorio da tamén independente República Democrática de Xeorxia. Insatisfeitos coa separación nacional, os osetos do sul rebeláronse contra o goberno xeorxiano, e apoiaron ao Exército Vermello cando ocupou esas terras. A pesares disto, os soviéticos decidiron non unificar as Osetias por motivos evidentemente interesados: ter repúblicas e comunidades étnicas insatisfeitas dentro de Xeorxia (non só Osetia do Sul, senón tamén Abkhazia e Adjara) íalles permitir facer presión sobre o goberno de Tblisi, coa ameaza da desmembración territorial do seu estado ('Divide et Impera' sempre foi estratexia productiva das grandes potencias e nacións colonizadoras. A outra, que tamén empregaron moito os soviéticos foi 'rusificar' os territorios anexionados das fronteiras, asentando neles a grandes cantidades de rusos nativos coa excusa da industrialización; poboación rusa que aínda é fonte de conflictos e problemas nos países bálticos ou no leste de Ucrania, e que polo xeral rexeitan 'culturizarse' e integrarse nas modernas repúblicas ex-soviéticas).

Á caída da URSS seguiu o estourido das reivindicacións nacionais en todo o territorio, o elemento identitario máis forte que lles quedaba ás poboacións trala caída do socialismo real (un nacionalismo que o goberno soviético fomentara e reprimira a partes iguais). Mais a astuta política rusa garantiu a debilidade dos novos estados-nación, acosados polas divisións étnicas e as nacentes esixencias dos 'ananos', os antigos territorios autónomos dentro das novas repúblicas. Iso non quitou aos rusos de sufrir doses da súa propia mediciña, coma testemuñou o longo e sanguinario conflicto en Chechénia, territorio case veciño das Osetias.

No caso xeorxiano, e co apoio interesado dos rusos (que decidiron castigar así a 'traizón' e distanciamento pro-OTÁN dos seus antigos vasalos), os territorios de Osetia do Sul, Abkhasia e Adjara proclamaron a súa independencia. O goberno de Tblisi só conseguiu someter aos Adjaros. Trala pequena guerra destes días, os outros dous conseguiron a idependencia de feito, malia que baixo o amparo, a 'protección' e o financiamento do goberno de Moscova.

Adoptar unha postura clara sobre o tema, como vedes, faise moi enrevesado. Como nacionalista, non podo deixar de simpatizar coas reivindicacións nacionais osetas, e lamentar que estas só poidan prosperar co cínico apoio ruso (que xa demostraron no Cáucaso a simpatía que lles inspiran os movementos secesionistas). O xeorxianos actuaron tamén de xeito dogmático e imperialista (unha epidemia da que non se libran as pequenas nacións), anque quizaves é inevitábel en calquer proxecto de construcción nacional o de buscar certa uniformidade cultural e lingüística. As súas reinvindacións (con apoio da ONU e dos EEUU) sobre a soberanía e unidade territorial do seu estado resultan hipócritas cando pensamos en feitos recentes, como a proclamada independencia de Kosova. De novo temos dobres raseiros de medir: unha separación 'inconstitucional' e apoiada pola maioría absoluta da súa poboación resulta nun caso refrendada, e no outro negada tallantemente (o que non deixa de remitirnos de novo á hipocresía cínica e contradictoria á que nos ten acostumada a ONU, que recoñece ao mesmo tempo o dereito das nacións á súa autodeterminación, e o dos estados a manter a súa soberanía e integridade territorial, co cal quedamos tan parvos como cando comezamos...).

Miscelánea

Por estes días morreron dous escritores famosos, nas antípodas ideolóxicas, aos que lín e polos que teño un grande respecto: Aleksandr Solzhenitsyn e Mahmoud Darwish. Os dous son de sobra coñecidos, o que non obsta para adicarlles unha pequena semblanza subxectiva.

O 'Arquipélago Gulag' é unha desas obras que leo con certo horror e pracer masoquista, e que me permitiu ver nunha perspectiva algo máis crítica certas ideas nas que (mal que ben) creo e as súas desastrosas aplicacións prácticas. Non dubido, amais, de que alomenos o 60% do que conta o autor, malia a súa tendenciosidade ultraconservadora e mística (nisto lembra a un espectro de Dostoyevsky) é a verdade sobre o retablo de horrores da tundra siberiá, e deixa establecido un camiño que non se pode volver a seguir desa maneira. Do libro só rescatar a anécdota dunha conversación carcelaria de Genriij Yagoda (o terceiro tchekista-xefe, e representante da decadencia moral desta; se o primeiro fora un cabaleiro cruzado puritano e incorruptíbel e o segundo un intelectual culto e frustrado -aprendeu persa só para poder ler a Omar Khayyám-, Yagoda foi un mero lacaio pervertido: coleccionaba consoladores e pornografía, e o único elemento redentor que tiña era o seu amor apaixonado pola nora de Gorki; de Yezhov ou de Beria mellor xa nen falar...).

Mahmoud Darwish foi ata a morte a voz inquebrantábel do pobo Palestino: comunista, testemuña elocuente de exilios e sufrimentos, e un grandísimo poeta, autor de máis de 30 libros de versos, entre eles Awraq Al-Zaytun ('Follas de Oliveira'), al-Kitabah 'ala dhaw'e al-bonduqiyah ('Escribindo baixo a luz da pistola') e Ahad 'asher kaukaban ('Once planetas'); curiosamente (ou non tanto...) apenas foi traducido ao inglés. Sobre o facer poético dixera elocuentemente:

"Pensaba que a poesía podía mudalo todo, podía mudar a historia e podía humanizar, e penso que a ilusión é moi necesaria para impulsar aos poetas a que se impliquen e para que crean, mais agora penso que a poesía cambia tan só ao poeta".

Pechar a necrolóxica cunha mención a Aimé Césaire, que xa morreu pouco antes de marchar eu pra París, e que ten conquistado un lugar no corazón do mantedor especialmente pola súa pequena 'Tempête' ou o 'Caderno de retorno ao país natal'.

No eido dos vivos, destacar que Xose Luís Méndez Ferrín acaba de xubilarse do Santa Irene despois de numerosas décadas como profesor de liceu. Agardamos que o tempo libre lle permita dar ao prelo algún libro novo e sustancioso -alomenos, un chisco máis que os dous últimos, que ei confesar me resultaron un pouco decepcionantes-.

(aínda) máis kitsch socialista

'Os imperialistas son tigres de papel'. Xa o dicía Mao Zedong, e repite (en canción algo irónica e popeira) Jean-Luc Godard en La Chinoise, de 1967...

Cortezas de Faia (4)

O verán é sempre unha época socorrida para a lectura intensiva. Nunca lemos tanto como planeamos, pero de todas maneiras, facemos adiantos bastantes bos...

Entre os proxectos que tiña para este incluíase o remate de lecturas interrumpidas de obras mastodónticas. Destacan os segundos tomos do 'Mediterráneo e o Mundo Mediterráneo en tempos de Felipe II" de Fernand Braudel e "Decadencia e caída do Imperio Romano", de Edward Gibbon (as dúas son obras clásicas da escrita da Historia). A lectura a medias viu facilitada no seu día pola cesura temática drástica entre os volumes (o segundo tomo de Gibbon, malia o título, e só historia bizantina; o de Braudel pasa a falar das Sociedades e da Historia Política). Están en postos altos na lista de espera, e este mes teño que lles comezar a botar o dente...

Competindo con estes dous están as relecturas. Neste caso, trátase do tomo I do 'Capital' de Don Carlos, e dunha versión da Divina Commedia que mercara en Bologna, en tres volumes e con infinitas notas. Con rematar o 'Inferno' daríame por satisfeito (sobretodo pensando que cada canto me leva arredor de 3 horas, entre a lectura en Italiano, coas notas, a traducción e a re-lectura do texto orixinal de novo).

As obras de novo cuño soenme vir por correo. O 'Cybertext' de Aarseth que puxera fai uns días no fotolog entre varios a escollerme polo público lector xa está rematado (ei colar un anaco algún día destes), xunto con 'Mona Lisa Overdrive', de William Gibson (o último que pecha a súa célebre triloxía do Sprawl).

Por último, en proceso de dixestión está 'Mao, a historia descoñecida' de Jung Chang e Jon Halliday, e que malia a coñecida tendenciosidade anti-maoísta, me seduciu polo seu prezo de saldo (a edición saiume por 6 euros namais). A súa lectura é parte do exercicio habitual de masoquismo e depresión descorazonadora ao que me someten os meus ideais marxistas alomenos dende a lectura de Orwell. Basta conque a décima parte do que se conta no libro sexa certo para pedir arsénico por compaixón e dubidar enormemente do emancipador proxecto ilustrado...