The Parthians, the Forgotten Empire, de Uwe Ellerbrock, é a versión revisada dun estudo máis técnico que o autor —un historiador recoñecido e especialista no campo— publicara orixinalmente en alemán. Nela atopamos algo que se bota moito en falla: un relato histórico detallado do antigo e poderoso imperio parto. Os partos foron un dos grandes puntos cegos da Antigüidade, unha dinastía iraniana de orixe nómade que se fixo co control dos restos orientais do imperio de Alexandre a mediados do século III a.C. e gobernou unha vasta e solta federación que se estendía desde Mesopotamia até Asia Central, e que durou cincocentos anos (247 a.C.–224 d.C.) e a única gran potencia do Próximo Oriente capaz de frear a expansión romana durante séculos. Malia isto, os partos apenas nos deixaron evidencias históricas. O que sobreviviu —relatos gregos e romanos, inscricións dispersas, uns poucos óstracos e moedas— abonda para mostrar que posuían unha estrutura política sorprendentemente estable e poderosa, mais reconstruír calquera outra información sobre eles resulta unha tarefa dolorosa, feita a base de recoller e encaixar trazos escasos, fráxiles e indirectos.
Non é tarefa menor, e esa é a misión que Uwe Ellerbrock se marca neste libro. Case sen textos partos e con restos arqueolóxicos moi magros que se poidan asociar con seguridade ao período, o autor vese obrigado a loitar coas ferramentas que ten a man; de feito, a maior parte da evidencia textual extráese das moedas (retratos, marcas de ceca, símbolos, escritura, iconografía, mínimos fragmentos de lendas), e a numismática convértese no piar de todo. É abraiante a cantidade de auga que consegue espremer dunha rocha tan estéril.
A arqueoloxía axuda, pero só ata certo punto. Ningunha das grandes cidades do corazón do imperio —Ctesifonte, Ecbatana ou Susa— foi atopada ou escavada de maneira axeitada, e algunhas xacen baixo cidades modernas, polo que a substancia real debe proceder de lugares marxinais como Hatra, Dura Europos e Nisa. Ellerbrock consegue convertelas en estudos de caso: os óstracos e restos de produción de viño en Nisa, os monumentais iwáns e o panteón sincrético de Hatra, e a arte híbrida de Dura Europos convértense en fiestras ao mundo parto.
Que aprendín que me resultase realmente novo? Algúns puntos.
En primeiro lugar, o grao de descentralización do Estado parto. Ellerbrock case dubida en chamarlle “imperio” e prefire algo máis próximo a unha “mancomunidade parta”: unha constelación de reis vasalos, casas nobres, dinastas locais e rexións semi-autónomas que recoñecían a autoridade parta conservando as súas estruturas internas. Soa caótico, especialmente tendo en conta a velocidade á que eran asasinados algúns reis —un ritmo que faría ruborizar aos Xulio-Claudios—, pero o sistema resistiu, como dixemos, durante uns cinco séculos. Sexa o que for, funcionaba.
En segundo lugar, a súa excelencia militar. Os partos, orixinalmente un pequeno grupo indoiranio de nómades que chegaron a unha zona periférica do Imperio seléucida e acabaron conquistándoo enteiramente, herdaron das estepas un estilo de guerra baseado en cabalería pesada e moi móbil —os catrafactos—, que os romanos subestimaron repetidamente até que desastres como Carrhae lles obrigaron a repensar toda a súa doutrina militar. Hai que lembrar que finalmente Roma adoptou tropas similares, os clibanarii, “fornos ambulantes”, como os alcumaba a plebe, un alcume que se explica só baixo o sol do Próximo Oriente.
En terceiro lugar, o arco cultural é máis complexo que a secuencia limpa Aqueménidas → Partos → Sasánidas que adoitan suxerir as narrativas gregas, romanas e mesmo iranianas modernas (e que constitúen as nosas principais —e moi sesgadas— fontes sobre os partos). O Estado parto temperán era case agresivamente helenístico, nun intento dos seus monarcas iranianos de sumar o apoio dos seus súbditos helenizados; pero co tempo foron derivando cara ao que hoxe pensaríamos como cultura persa, no lingüístico, no relixioso e no artístico. A Partia era plurilingüe e multicultural: o grego mantívose en inscricións oficiais ben entrado o século I, o arameo era a lingua administrativa común, o parto acabou por emerxer como lingua burocrática estandarizada cun estilo escriturario notablemente coerente en enormes distancias. No eido étnico había gregos, persas, indoiranios, vellos babilonios e elamitas que aínda escribían en cuneiforme... unha auténtica mestura.
A relixión recibe tamén un tratamento amplo. Os partos conservaron case con certeza un marco zoroastriano, aínda que as probas son escasas: templos de lume, óstracos datados e iconografía monetaria. A discusión de Ellerbrock sobre a “Tique Parta”, unha deusa helenística transformada mediante reinterpretación iraniana, é un dos aspectos máis suxestivos do libro. Tamén se ofrece unha ollada breve a outras relixións presentes no imperio, como o maniqueísmo, cuxo fundador foi el mesmo un nobre parto, converténdoo nunha das poucas tradicións relixiosas de alcance global con raíces auténticamente partas.
En resumo, é un libro escrito a contrapelo das súas propias fontes. Ellerbrock constrúe unha reconstrución coidadosa e honesta a partir dos anacos que existen, e consegue algo máis sólido do que cabería agardar, pero aínda moito menos do que un desexaría. Probablemente esa é a maior limitación do libro, mais non se lle pode botar a culpa ao autor. Na medida en que conseguiu levantar parcialmente o veo que cubría os partos, e na medida en que lle interesen as civilizacións semi-esquecidas, paga claramente a pena.
Que eu saiba, non existe tradución deste libro ou do seu orixinal alemán ao español ou ao galego.
