Utilitas

Unha pregunta recorrente á que se ven sometidos todos aqueles (profesores e alumnos) adicados a calquera das disciplinas humanísticas é a sonada "E xxx (póñase aquí o eido de coñecemento en cuestión), para qué serve?". O certo é que os interpelados non soen ser quen de formular unha resposta mínimamente satisfactoria, polo que imos ir facendo eiquí un ensaio dunha para futuras ocasións e solicitudes que me poidan afectar.

Creo que foi na última gramática inglesa da carreira cando os nosos sufridos profesores nos explicaron algúns conceptos interesantes de gramática do discurso. Entre eles, o das afirmacións implícitas agochadas tras preguntas a afirmacións secundarias. Por poñer un exemplo: cando nun interrogatorio policial, o interrogador lle espeta ao acusado: "Veña, confesa!! Onde agochaches o corpo?", o acto de fala implica unha tese previa que o enunciador pretende que se acepte como verdadeira, evidente e non suxeita a discusión (neste caso, 'o acusado matou a unha persoa'), pero que non ten porqué ser verdadeira ou aceptada pola outra persoa. Neste caso, a tosquedade da estratexia resúltanos evidente, mais noutros eidos pode resultar moito máis insidiosa.

Cando se pregunta "Para qué serven as humanidades?", topámonos con este proceso en plena actividade. A tal pregunta leva aparellada unhas ideas implícitas asociadas a unha ideoloxía e un xeito de pensar (o da sociedade tardocapitalista actual) que non por estendidas se volven necesariamente verdadeiras. O máis senlleiro dos conceptos implícitos que se agocha detrás desta pregunta é que o saber (en calquera das súas variantes e disciplinas) só debe adquirirse (ou, alomenos, aprenderse en institucións educativas) en tanto en canto permita transformarse de xeito máis ou menos inmediato nunha fonte monetaria e/ou de acceso a un posto de traballo 'bo'. Tódolos saberes que non permitan isto pasan a estar estigmatizados como ínútiles' e indignos e inmerecentes de seren impartidos e estudados. Por suposto, esta é a formulación máis tosca, instrumental e materialista dunha visión do mundo que, porén, en formas mitigadas, chega moito máis alá, afectando incluso ao pensamento de estudosos, científicos e persoas en xeral doutras esferas e actividades.

Antes de comezar, polo tanto, a dar unha resposta á pregunta de "Para qué serven as humanidades?", convén aclarar estas ideas implícitas, e afirmar que rexeitamos o a priori de que só o 'utilitario' é digno de estudo. Moitas e moi importantes esferas e cousas beneficiosas para o home non son convertibles directamente en productos e servizos útiles sobre os que se pode cobrar unha taxa e gañar un diñeiro: o aire, por exemplo, resulta necesario e gratuito (de momento; non lle deamos ideas ao goberno); unha paisaxe natural e/ou monumental-arqueolóxica na nosa veciñanza produce un benestar en varios niveis (ecolóxico, estético, histórico, cultural, mesmo turístico) que non sempre se pode cuantificar en números e billetes. A reducción de tódalas relacións e actividades humanas 'relevantes' ás de compra-venta é porén tan só a enfermiza e esaxerada manifestación da enfermidade e do marco ideolóxico no que nos topamos temporalmente inseridos.

Porén, non chega con que afirmemos isto. Aplicando unha vella categoría marxista, resultaría relevante distinguir entre valor de uso e valor de cambio para que digamos que anque rexeitamos a subordinación da maioría ou das máis relevantes actividades sociais e intelectuais a conseguir o segundo, non necesariamente facemos o mesmo co primeiro. Mais diso continuaremos falando noutra ocasión.